Ermənistan və Azərbaycanın birbaşa əlaqədə olmaq istəyi regionun nəhayət geosiyasi praym-tay üçün hazır olmaq ərəfəsində olduğunu deməyə əsas verə bilər. Ötən həftənin əvvəlində Azərbaycan BMT-yə üzv dövlətlər tərəfindən yekdilliklə 2024-cü ilin sonunda baş tutacaq COP29 – iqlim dəyişikliyi üzrə dünyanın əsas sammiti və ya “tərəflərin konfransı”na ev sahibliyi edəcək ölkə seçildi.
Beləliklə, Azərbaycan bu tədbirə sahiblik edəcək ilk keçmiş sovet respublikası olacaq. “The National İnterest“ bu hadisənin bir əhəmiyyətini də onda görür ki, bu, davam edən sülh prosesi ilə bağlı Bakı ilə İrəvan arasında ilk dəfə birbaşa müzakirə olunmuş yazılı razılaşmanın iki konkret nəticəsidir:” Birincisi, Ermənistan COP29-a ev sahibliyi etmək üçün namizədliyini geri götürdüyünü və Azərbaycanın bu təklifini qeyd-şərtsiz dəstəklədiyini bəyan edib, digər ölkələri də sonuncunu dəstəkləməyə çağırıb. Bunun müqabilində Azərbaycan Ermənistanın COP Bürosunun on bir üzvündən biri olmaq təklifini dəstəkləməyə razılaşıb. Rusiyanın dünyanın illik iqlim sammitinə ev sahibliyi etmək üçün BMT-nin Şərqi Avropa Qrupuna daxil olan hər hansı Aİ və ya NATO üzv dövləti (indiki halda, Bolqarıstan) ilə bağlı zəruri konsensusu əldə edə bilməyəcəyi aydınlaşdıqdan sonra İrəvan COP29-a ev sahibliyi etməyə çalışırdı. İrəvanın ötən il namizədliyini elan etməsi Bakını da ötən yay eyni təşəbbüsü göstərməyə sövq etdi və bu, işləri daha da mürəkkəbləşdirdi.
“Azərbaycanın COP29-a ev sahibliyi etmək üçün uğur qazanması mənim Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin dövlətçilik üzrə uzun illərdir ki, ustad dərsi keçməsi və onun sinif otağının dünyanın ən çətin, ən amansız məhəllələrindən birində yerləşməsi ilə bağlı fikirlərimi gücləndirir”- deyə yazının müəllifi Damjan Krnjeviç Miskoviç qeyd edir.
O, Azərbaycanın artan əhəmiyyətini qiymətləndirərkən Zbiqnev Bjezinskinin 1997-ci ildə yazdığı “The Grand Chessboard”(Böyük şahmat taxtası) kitabında Azərbaycanı “Xəzər dənizi hövzəsinin və Mərkəzi Asiya sərvətlərini ehtiva edən şüşədəki tıxac” adlandırmasına istinad edir. Bu zaman iki hadisəyə diqqət çəkir: Azərbaycan prezidentinin 2023-cü ilin sentyabrında Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının Düşənbə sammitində ilk dəfə iştirakı və BMT-nin Mərkəzi Asiya İqtisadiyyatları üçün Xüsusi Proqramına (SPECA) üzv dövlət başçılarının tarixdə ilk dəfə keçirilən sammiti. “Sonuncu görüş Bakıda keçirildi və Əliyev bildirdi ki, “Azərbaycan və Mərkəzi Asiya artan strateji əhəmiyyətə malik vahid tarixi, mədəni və geosiyasi məkanı təmsil edir”.
Bir neçə gün sonra, ADA Universiteti və Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin təşkil etdiyi otuz ölkədən 60 beyin mərkəzi ekspertinin iştirak etdiyi böyük konfransda Əliyev əlavə etdi ki, “indi bu [yüksək səviyyəli] Siyasi qarşılıqlı əlaqə və konkret layihələrlə bir sinerji yarada bilərik. Biz bunu edirik və siyasi qarşılıqlı əlaqə haqqında danışırıq”.
Müəllifə görə, indi əsası qoyulan planların miqyası keçmiş onilliklərdə digər coğrafiyalarda, o cümlədən Cənub-Şərqi Asiya Millətləri Assosiasiyası, Şimal Şurası, Körfəz Əməkdaşlıq Şurası və zamanla daha da geriyə gedərək, Hanza İttifaqı da daxil olmaqla qurulmuş əməkdaşlıq təşəbbüslərini xatırlada bilər. Bununla bağlı son sübutlardan biri də 2023-cü ilin iyununda Azərbaycan, Gürcüstan və Qazaxıstan arasında logistika və tənzimləmə müqaviləsi təşkil etməli olan sazişdir. Müəllif Azərbaycanın Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazı bir-birinə bağlayan təşəbbüslərini Avropa İttifaqının ilk təsis illərində diqqəti ticarət maneələrinin azaldılması, gömrük ittifaqının yaradılması və kənd təsərrüfatı ilə bağlı ümumi razılaşmalar vasitəsilə siyasi suverenliyi itirmədən iqtisadi qarşılıqlı asılılığın gücləndirilməsinə yönəltməsi ilə müqayisə edir.
“Bu strateji ehtimal ilk baxışda göründüyü qədər təəccüblü olmamalıdır. Qazaxıstan və Özbəkistanla birlikdə Azərbaycan İpək Yolu regionunun orta gücləri və ya “əsas daşı dövlətlər” üçlüyünə daxildir (termin 2015-ci ildə Nikolas Qvosdev tərəfindən işlənib və 2020-ci ildə təkmilləşdirilib). Növbəti məntiqi addım 2023-cü il noyabrın 14-də həmin üç dövlətin iqtisadiyyat və energetika nazirləri arasında Bakıda keçirilmiş ilk üçtərəfli görüşün nailiyyətlərinə əsaslanaraq, bu üç ölkənin dövlət başçıları arasında üçtərəfli sammitlər olacaq. Ermənistanla Azərbaycan arasında razılaşmaya nail olunarsa, bu kritik region böyük güclərin rəqabət obyekti olmaqdansa, yaxın onillikdə beynəlxalq nizamın muxtar subyektinə çevrilməyə bir addım da yaxınlaşacaq”-deyə o yazır.
Müəllif nəqliyyat dəhlizi ilə iqtisadi dəhliz arasında keyfiyyət fərqinə diqqət çəkir. Birinci konsepsiya İpək Yolu regionunu multimodal magistral statusuna salır, ikincisi isə regionu istehsal-ixrac zəncirinə əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verən tərəf kimi nəzərdə tutur. Beləliklə, dəhliz sadəcə Şərqdən Qərbə və ya əksinə keçməyəcək, həm də qismən regionun özündə istehsal ediləcək və ya yığılacaq xidmətlər təklif edəcək. Ələt Azad İqtisadi Zonası və Astana Beynəlxalq Maliyyə Mərkəzi kimi unikal qurumların potensialının həyata keçirilməsi də bu təklifi irəli sürəcək.
“Bütün bunlar onu göstərir ki, İpək Yolu regionunda həqiqətən də geostrateji əhəmiyyət kəsb edən nəsə baş verir. 2023-cü ilin mayında bu səhifələrdə yazdıqlarım bu gün də doğru ola bilər: “Cənubi Qafqaz Ağ Ev və Kremlin hazırda açıq müxalifətdə olmadığı yeganə geosiyasi “teatr”dır ki, bu da hər birinin öz fikirlərini gizli şəkildə dərk etməsindən xəbər verir. 2023-cü il sentyabrın 17-də İstanbulda ABŞ, Aİ və Rusiyanın Ermənistan-Azərbaycan sülh prosesi üzrə nümayəndələri arasında “gündəlikdənkənar görüşün” baş tutması, hətta nəticəsinin uğursuz olduğu bildirilsə də, bu məqamdan xəbər verir”.
Müəllif 7 dekabr 2023-cü il tarixli Ermənistan-Azərbaycan birgə bəyanatının birbaşa sülh prosesinin özündən bəhs edən ikinci elementinə keçə biləcəyimiz strateji kontekst adlandırır. Onun fikrincə, indi Bakının “Zəngəzur dəhlizi” adlandırdığı yer də daxil olmaqla, ölkələr arasında avtomobil və dəmir yolu əlaqələrinin açılmasına dair danışıqlar aparıla bilər. O vurğulayır ki, finiş xəttinə çatmaq üçün hələ də bəzən xarici yardım tələb olunsa da, indi Ermənistan və Azərbaycanın qarşılıqlı əlaqədə olmaq üçün lazım olan etimadı qazandığını göstərən konkret sübutlar var:
“Bu, təkcə ikitərəfli dönüş nöqtəsi deyil, həm də mənim Cənubi Qafqazın və İpək Yolu regionunun qalan hissəsinin nəhayət, geosiyasi praym-tay üçün hazır olmaq ərəfəsində ola biləcəyi ilə bağlı arqumentimə yaxşı təsir göstərir”.
