Televiziya verilişləri və seriallar insanın psixi sağlamlığına təsir edir. Söhbət əsasən mənfi təsirdən gedir. Məşhur türk mütəxəssis bir çox serialın real həyatla əlaqəsi olmadığını, dəbdəbəli həyatların yaşandığı seriallarda pulun necə qazanıldığının açıqlanmadığını, şiddətin davamlı olaraq vurğulandığını deyir. Xüsusilə şəxsiyyət quruluşu inkişaf edən uşaq və gənclərin daha çox diqqət mərkəzində olduğu vurğulanıb. İnsanlar bu kimi seriallardan mənfi təsirlənir.
“Serial kimi həyatlar var. Lakin bu həyatı kimlər yaşaya bilər?”. Mütəxəssis real həyatdan seçilən örnəklərin günümüzdə olduğunu vurğulasa da, seriallardan seçilən obrazların bəzən reallıqlardan uzaq ola biləcəyini söyləyib.
Uşaqlar serialları örnək götürsələr, bu uşaq öz həyatına, geyindiyi geyimə, sürdüyü avtomobilə örnək kimi baxacaq. İnsanlar arasındakı münasibətlərə o gözlə baxacaq. Biz bilirik ki, seriallardakı bu həyat real həyat deyil. Serialların real olmadığına dair bir neçə misal, seriallardakı bütün iş və səlahiyyətlər dəbdəbə üzərində qurulub. İş nə vaxt görülür, pul haradan gəlir, mal necə alınır, ayın sonunda hesablamaları kim aparır? Heç uğursuz olurmu? Əlinin sevgilisi, filankəsin villası, filan maşını. Bu, insanın başında formalaşan formadır, bu, təxəyyüldür. İndi insan belə həyat yaşamaq istəyir, orda görüb, öz həqiqətinə baxır. Bu dəfə ağıl mənəvi aləmdə qarşıdurmaya girir. Seriallardakı kimi həyatlar da var, amma nə qədər insan yaşaya bilər? Seriallardakı şiddət nümunə axtaran gənclərə ciddi təsir edir. Bu, həll edilməli olan məsələdir.
Örnək olan və insanların evinə təqdim olunan seriallar mütləq real olmalıdır, real ailə həyatına, maarifləndirici seriallara uyğun olmalıdır. Real həyata uyğunlaşmayan seriallar insanın psixi sağlamlığına ciddi mənfi təsir göstərir. Bunlar travma yaradır və bu travmalar bir gün cəmiyyətdə gözlənilməz sürətlə partlayışa səbəb ola bilər. Bu həssas məsələdir. Serialın prodüserləri mütləq bu məsələləri düşünməli və peşəkar dəstək almalıdırlar. Serial heyəti ssenariləri yazarkən peşəkar dəstək axtarılmalıdır. Pedaqoqlardan, psixiatrlardan, psixoloqlardan və müvafiq qurumlardan dəstək alınmalıdır. Çünki fərdi baxış birtərəfli ola bilər. Ssenari müəllifləri korporativ ideyalar əldə etməyi bacarmalıdırlar.
Asılılıq insanın fiziki və psixi sağlamlığına mənfi təsir göstərən hər hansı bir maddədən və ya vəziyyətdən məhrum olmaq hissi yaradır. Fiziki asılılıqlardan başqa insanların gözdən qaçırdığı və ya qəbul etmədiyi psixoloji asılılıqlar da var. Psixoloji asılılıqlar arasında media asılılığının bir alt növü hesab edə biləcəyimiz serial asılılığı göstərilə bilər. Türk psixoloq Çisem Doğanlaroğlu serial aludəçiliyi ilə bağlı diqqət çəkən açıqlamalar verib.
Asılılıq meyarları
Televiziya seriallarına baxılan saatlar gündəlik fəaliyyətə təsir edir
Televiziya seriallarına impulsiv baxmağa meyl
Məcburi izləmə davranışı
Asılılığı aradan qaldırmaq üçün hər hansı bir hərəkət etmək istəyinin olmaması, işdən çıxma, depressiya əlamətləri
Seriala baxmaq mümkün olmadıqda onu media asılılığının müxtəlif alt növləri əvəz edir (sosial şəbəkə saytları, rəqəmsal oyunlar)
Seriyaya baxış saatlarının davamlı artması
Televiziya seriallarından asılılığın nəticələri
Televiziya seriallarından asılılıq yaşından, təhsilindən, cinsindən asılı olmayaraq hər bir insanda müşahidə oluna bilən bir asılılıqdır.
Serialdakı personajlar və uydurma həyatlar mənfi modelləşdirməyə səbəb olur və insan real həyatdakı məsuliyyətlərindən uzaqlaşaraq serial personajları ilə eyniləşir. Serialdakı xarakterin xüsusiyyətləri davranışın istiqamətini müəyyən edir. Uşaqlarda və böyüklərdə müşahidə olunan aqressiv davranışlar seriallarla artan məyusluq hisslərinin ən böyük əksidir. Artan ünsiyyət problemləri, münaqişələr, depressiya, özünü qavrayışın pisləşməsi, məktəbə və ya işə kifayət qədər vaxt ayıra bilməmək bu asılılığın nəticələrinə misaldır.
Asılılığın müalicəsi
Televiziya seriallarına aludəçiliyin dağıdıcı təsirlərindən xəbərdar olmaq və bu vəziyyətdən narahat olmaq, asılılığın müalicəsində ilk addımdır. Sonrakı mərhələlərdə seriala baxma saatlarının nəzarət altına alındığı və məhsuldar fəaliyyətlərin (kitab oxumaq, idman etmək, iş tapmaq, hobbi əldə etmək, dostlarla görüşmək) həyata keçirildiyi idrak quruluşu ilə müalicə edilə bilər.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma apararaq ekspert və psixoloqların bu barədə fikirlərini öyrənib.
Məsələ ilə bağlı yazıçı-kulturoloq, analitik ekspert Aydın Xan Əbilov fikirlərini bu cür ifadə edib: “Hər dövrün özünün texnologiyaları, estetik formaları və eyni zamanda, insanların həyat, zaman, zaman daşları və ümumiyyətlə onları düşündürən məsələlər haqqında hansısa formada tarixdə qalması üçün əks etdikləri müəyyən formatlar olur. Vaxtilə bu, Misirdə papirus kağızında, Qədim Midiyada və İranda gil lövhələrdə və yaxud buğa dərisində (məsələn, avesta buğa dərisində yazılıb), Ərəbistanda da yenə də gildə və digər kağız formasından istifadə etmək, Çində kağızdan, Qədim türklərdə qaya daşlarından, Azərbaycanın özündə Qobustana həkk olunmuş yazılardan ibarət bu formatları görürük. Müasir dövrün formatlarından biri olan televiziya vizual və virtual məhsullardır. İndi daha çox kütləyə təsir edən elektron kütləvi informasiya vasitələri sayılan radio, televiziya və daha sonra isə internet saytlarıdır. İnternet, video portallar və müəyyən filmləri nümayiş etdirən platformaları da bu siyahıya daxil edə bilərik. İnsanlar artıq kitablardan, əlyazmalardan, gil lövhələrdən hansısa bir hadisəni oxumaq, bu hadisə haqqında məlumatları kağızda yazıb əlyazma ilə bölüşmək istəmirlər, tənbəllik edirlər, daha çox vizual səsli və şəkil formada olan informasiya ilə tanış olmaq və onu yaymağa maraqlıdırlar və bu informasiya yayımında televiziyanın rolu çox böyükdür eyni zamanda nəinki televiziya verilişləri o cümlədən də televiziya seriallarının da rolu bu məsələdə əhəmiyyətlidir. Xüsusən də passiv əhali qrupları üçün hazırlanmış verilişlər, şou-biznes xarakterli verilişlər və televiziya serialları əlbəttə ki insanları tənbəlləşdirir, müxtəlif yollara salır, insanlar arasında konfliktlər, ailədaxili münaqişələr yaradır. Bu da ümumi ictimai durumu, psixoz vəziyyəti gərginləşdirən amillərdən biridir.
Tele-seriallara fikir verəndə xüsusilə də Azərbaycan və türk tele-seriallarına fikir versəniz əgər onları müqayisə aparsaq Rusiya kanallarında göstərilən seriallar və yaxud indi dünyanın hər yerində baxılan Koreya, Amerika, Braziliya seriallarına baxanda müəyyən fərqli cəhətləri görə bilərik. Əgər, Rusiya kanallarında daha çox pafos, daha çox cəmiyyətin intellektual kəsiminə ünvanlanmış seriallar nümayiş olunursa, burada vətənpərvərlik, hərbi güc, tarix, imperiya ideologiyası hökm sürürsə, Türkiyə və Azərbaycan seriallarında daha çox məişət zəminində, insanların fikrini azdıran və ən çox sosial ailə məsələləri qabardılan seriallara rast gəlirik. Bir-iki tarixi serialları çıxmaq şərtilə Türkiyədə əsasən budur, Hindistan filmləri estetikasına uyğun göz yaşı içində, xəyanət, sevgi və dağılmış ailələr, bir-birinə atan insanların həyatından ibarət seriallar əlbəttə ki, heç də intellektual, estetik səviyyəsi yüksək olmayan əhali qrupuna ünvanlanır. Bu isə reklamçılar üçün bir növ tor, tələ şəklindədir. Reklamçılar daha çox insanları cəlb edir, “daha çox kütlə sizin verlişinizə, seriallara baxsın ki, mən də sizə reklam verim” şərtilə bu cür keçmişdə sabun köpüyü adlanan serialların yaranmasına səbəb olub. Bu da insanların birbaşa mütaliəyə, oxumağa, araşdırmağa, elmi işlərlə məşğul olmağa olan həvəsini öldürür. Xüsusən də orta nəsil ki, onların beyni daha yaxşı işləyir, analitik təfəkkürü daha yaxşıdır, çünki təcrübə, zaman və bilik, peşəkarlıq, oturub işləmək onlarda daha çoxdur, nəinki, gəzib sevgi aləmində yaşayan gənclərdə və o nəslin özünü məhv edib.
Xarici ölkələrdəki qadınlara və bizim evdar qadınlara baxın. Xarici ölkələrdəki kişilərə və bizim çayxanada nərd atan, evə qaçıb seriala baxan kişilərə və bunların səviyyəsinə və get-gedə bizim həmin o bəyənmədiyiniz xristian dünyasının kəşf etdiyi müxtəlif texnologiyaların əsirinə çevrilməyimizin əsas səbəbi də məhz budur. Tele-kanallar düşünmək üçün, düşündürmək üçün heç də normal seriallar göstərmirlər. Daha çox hər şey əladır, ancaq sevgi haqqında fikirləşin, xəyanətin necə pis olduğunu bilin bu tipli ssenarilərdən ibarət uzun-uzadı və insanın bircə dəfə verilən ömrünü məhv edən, zamanını xərcləyən hadisələrlə bağlı seriallar verməklə adamların bütün ömrünə qəsd etmiş olurlar. Əslində insanlar da bilmədən öz ömürlərini mənasız şeylərə həsr edirlər. Ona görə də yeni nəsil daha çox internet və sosial şəbəkələr, “TikTok” kimi qısa videogörüntülər və videoməlumatlar olan formatlı platformalara keçdilər və telekanallara demək olar ki, Azərbaycanda və dünyanın çox ölkələrində gənclər artıq baxmırlar. Get-gedə fikirləşirəm ki, çox güman ki, teleseriallar formatını və estetik fəlsəfəsini dəyişməsələr, kitablar və kitabxanalar kimi kağız kitabları özündə cəmləyən kitabxanalar kimi tarixin arxivinə atılacaq, əvəzinə yeni-yeni texnologiyalar gələcək. Bununla da barışmaq lazımdır. Çünki, bizim özümüz də əlyazmadan və yaxud gil kitabələrdən kitab oxumurduq. Biz daha çox çap dəzgahlarının istehsal etdiyi kitablardan informasiyanı qəbul edirdik. Amma indi artıq bunları kameralar, televizor aparatları, texnologiyalar əvəzləyir və bununla da barışmaq lazımdır. Müsbət tərəfləri əlbəttə ki, çoxdur. Tele-serialların bütün mənfi cəhətlərinə baxmayaraq, orada ülvi hisslər, məhəbbət, sevgi, humanist hisslər, sivilləşmə, ictimailəşmə, sosiallaşma, mərhəmət kimi hissləri təbliğ etmələri əslində cəmiyyətin özünü bir növ maarifləndirmə və humanistləndirmə baxımından maraqlı bir formatdır və hər halda Amerika döyüş və ölüm səhnələrindən ibarət serial və filmlərindənsə və yaxud qərbin seks industriyasının bizə təklif etdiyi erotik, pornoqrafik filmlərindənsə, hər halda sevgi və ülvi hisslərə həsr olunmuş serialların nümayiş etdirilməsi və bununla da insanın içində olan vəhşi hissləri bir qədər estetik tərəfə yönəltməsi daha gözəldir, daha maraqlıdır. Ona görə də biz bunu qəbul edirik, üstəlik də tele-seriallar kreativ biznesin böyük bir hissəsini təşkil edir və elə ölkələr var ki, Türkiyənin özündə, Braziliyada, Rusiyada indi orada milyonlarla pullar sərf olunur, filmlər çəkilir və o hətta milyardlarla xeyir gətirir. Bunu internetin yeni nəsil biznesmenləri də tez anlayıblar, bir çox platformalar var ki, onlar serialları özləri çəkməyə başlayır, özləri serial istehsal edirlər. Söhbət Azərbaycan seriallarından gedir. Burada çoxlu sayda iş yerlərinin yaranması, yaradıcı insanların, bəstəkarların, ssenaristlərin, yazarların, rejissorların, operatorların, geyim rəssamlarının və ümumiyyətlə, bəstəkarlar kimi bir çox sahələrin, işıqçılar kimi bir çox kreativ sahələrin insanlarının yeni iş yerlərinin yaranması və Azərbaycanda kreativ biznesin bir sənaye kimi formalaşmasına xidmət edir və bu müsbət tərəfləridir. Amma yenə də deyirəm ki, bir çox cəhətləri mütləq nəzərə alıb araşdırmaq və onun yaxşı tərəflərini götürmək lazımdır”.
Psixoloq Dəniz Umarova: “Günlük həyatımızda insanların öz asudə vaxtlarını dəyərləndirmə üsullarından biri də seriallardır. Stressli və yorucu iş günün sonrasında serialların izlənməsi insanların istirahətinə və günlərinin xoş dəyərləndirilməsinə istiqamətlənsə də, bəzi hallarda nəticə arzuedilən olmur. Belə ki, müasir dövrdə televiziya, eləcə də bir sıra onlayn platformalarda təqdim edilən seriallar faydadan çox zərər verir. Ailə-məişət, zorakılıq, qarşılıqsız sevgi, xəyanət və s. kimi mövzularda təqdim edilən bu cür seriallar insanların əlavə gərginlik yaşamalarına səbəb olur. Burada diqqət çəkən əsas məqamlardan biri izləyicilərin özlərini filmdəki obrazlar ilə nə dərəcədə eyniləşdirmələridir. Qeyd olunan mövzularda həyatı əks etdirən bir sıra məqamlar izləyicələrin öz uğursuz həyat təcrübələrini əks etdirə bilər. Bu zaman seriallar bir növ xarici qıcıqlandırıcı rolu oynayaraq şəxsin keçmiş xatirələrini canlandıra və onun yenidən mənfi emosiyalar keçirməsinə səbəb olar. Belə hallarda müşahidə edilən əsas davranışlardan biri izləyicilərin öz problemlərini həll etmək üçün seriallarda qeyd olunan yolu izləmələridir. Bu hal isə nəinki uğur gətirər, hətta bəzən ciddi konfliklərin başlanğıcı olar. Çünki bu zaman insanlar psixoloji xarakter xüsusiyyətlərini və yaşadıqları təcrübələrin müxtəlifliyini unudurlar. Eyniləşdirmə ilə bağlı digər bir məqam isə serial qəhrəmanının izləyicinin arzuladığı həyata və ya görünüşə malik olmasıdır. Qeyd edilən halda şəxs serial qəhrəmanını özünə rol model olaraq götürür, onun kimi olmağa çalışır. Bəzi hallarda ətrafdakı şəxsləri də özlərinə uyğun şəkildə dəyişmək üçün əmək sərf edirlər. Şəxsi münasibətlərə nəzər yetirdikdə xanımların öz həyat yoldaşlarından olan gözləntilərində, serial obrazlarının nümunə olaraq göstərilməsində bu kimi halların şahidi oluruq.
Seriallar insanların günlük həyatına daxil olmaqla onları bir müddət real olmayan həyatı yaşamalarına və özlərini müxtəlif cür hiss etmələrinə səbəb olur. İnsanlar bir müddət bu hisslərin təsirində öz yaşamlarına davam etməli olurlar. Serialın davamını, pozitiv sonlanmasını isə səbirsizliklə gözləyirlər.
Serialların insana təsirindən danışan zaman yalnız mənfi istiqamət seçimi düzgün olmaz. Belə ki, serialların seçimi izləyəcilərin istəklərindən asılı olan bir haldır. Əgər izləyici serialın ona xoş təsirdən daha çox psixoloji zərərini hiss edirsə bu zaman ondan imtina edə və serial seçimini dəyişə bilər. Doğru və yaşa uyğun seçilmiş serial izləyicilərin müxtəlif mövzularda faydalı məlumatlar əldə etməsində, eləcə də dünya görüşünün artmasında pozitiv rol oynaya bilər.
Bu baxımdan qeyd olunan halların nəzərə alınması, asudə vaxtın doğru formada dəyərləndirilməsi izləyiclərin psixoloji rifahı üçün faydalı və tövsiyə olunandır.
Bunlara komediya filmlərini nümunə göstərmək olar. Gülüş insanlarda enerjini yüksətməklə onlarda stress səviyyəsinin azalmasına və özlərini daha gümrah hiss etmələrinə yardımcı olar. Əbəs yerə deməyiblər ki, gülüş ömürü uzadar”.
Psixoloq Zeynəb Eyyubova: “Ümumiyyətlə, nəinki serial bizim həyatda gördüyümüz hər şey insanların həyatı, yaşayışı, işi, film, sosial şəbəkə fərqi yoxdur, hər bir şey insana fərqli təsir edə bilər. Bu təsir əslində müxtəlifdir. Yəni, bir insan bir hadisəyə baxıb ordan mənfiyə də, müsbətə də köklənə bilər. İndi müasir dövrdə xanımlarımız və ya bəylərimiz seriala baxıb, bəylərimiz tutaq ki, ailədaxili münasibətlərdə ikinci qadına meyllilik, xanımlarımız oradan qısqanclığı və ya ailədaxili boşanmaya meyllənməyi, tək yaşamağın daha prestijli olduğunu öyrənirsə, amma filmlərdən başqa şey də öyrənmək olar.
Məsələn, türk seriallarında övlad ana bətninə düşən gündən artıq onun otağı hazır olur, həyat şəraiti düzəlir. Yeganə seriallardan öyrənmədiyimiz budur. Bütün günü bir psixoloq olaraq deyirik ki, uşaq ata-ananın yanında, ata-ana ilə bir otaqda yata bilməz. Hətta birotaqlı evdirsə də belə onu bir pərdə ilə falan ayırmaq lazımdır. Deməli, bizim insanlar, cəmiyyətimiz öz istədiyi şeyləri öyrənir, öz istəmədiyi şeyləri isə seriallardan belə öyrənmirlər”.
Ayşən Vəli, https://sia.az/az/news/social/902921.html
