28 ildən çox erməni işğalından sonra noyabrın 8-i azad edilmiş Şuşa hər bir azərbaycanlının qəlbi və ruhu, milli musiqinin və poeziyanın beşiyidir. Bu şəhərə həyat tədricən geri qayıdır, lakin təəssüf ki, məscidlər də daxil olmaqla yüzlərlə tarixi abidə təhqir və ya məhv edilib. Dövlətimiz Azərbaycanın mədəni paytaxtı elan edilmiş Şuşa şəhərinin bərpa edilməsi və əvvəlki görkəminin qaytarılması üçün hər şeyi edəcək. Şuşa haqqında çox danışmaq və yazmaq olar.
Şuşanı formalaşdıran, şəhərin əsas xüsusiyyətlərindən biri – 17 məhəlləsi haqqında məqalə yayımlanıb..
Şuşa 1752-ci ildə Pənahəli xan Cavanşir (1693-1763) tərəfindən qurulub. O dövrdə Şuşa hökmdarın adını daşıyan və Qarabağ xanlığını qorumaq üçün 1368 metr yüksəklikdə inşa edilmiş Pənahabad qalası idi. Bu ad xalq arasında “Pənahabadi” adı almış sikkələrin üzərində öz əksini tapmışdı. Bir müddət sonra şəhər Qala, Şuşa qalası və nəhayət Şuşa adlandırıldı. Qarabağın ən mənzərəli yerində, üç tərəfi qayalarla əhatə olunmuş əlçatmaz qala idi. Əlçatmaz qalanın təməlinin qoyulmasının dəqiq tarixi məlumdur – 1750-ci il. Pənahəli xanın əmri ilə Təbrizdən, Ərdəbildən və digər şəhərlərdən xan üçün yeni evlər və saray tikən məşhur ustalar dəvət edilmişdi. Qalanın şimal və şərq hissələri divarlarla əhatə olunmuşdu. Qalanın “İrəvan” və “Gəncə” adlanan iki qapısı var idi. Səhər qapılar açılırdı, axşam gün batandan sonra bağlanırdı və heç kim şəhərə buraxılmırdı. 1755-ci ildə Şuşa Qarabağ xanlığının paytaxtı oldu. 1795-ci ilə qədər burada 10 mindən çox insan yaşayırdı.
Şəhərin salınmasında mühüm rolu hökmdarın vəziri, Şuşada bir çox obyektin tikilməsində birbaşa iştirak edən, şair Molla Pənah Vaqif (1717-1797) oynayıb, o həm xanın, həm də övladlarının fərdi tikililəri ilə əlaqəli bütün işlərin rəhbəri və şəhər divarının, Xan sarayının, yaşayış binalarının və qala divarlarının inşasının başında olub.
Şuşa şəhərinin memarlığını və memarlıq abidələrini tədqiq edən Elturan Avalov şəhərin memarlıq-planlaşdırma inkişafını üç mərhələyə bölür. Birinci mərhələdə Şuşa şəhərinin əsasının qoyulması dövründən başlayır (1753-1754). Həmin dövrdə Şuşa qalası, qaladaxili qəsrlər və xan sarayları tikilib, şərq sektorunun aşağı hissəsinin inşasına başlanılıb və 9 aşağı məhəllə formalaşdırılıb. İkinci mərhələ İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti dövrünü (1759-1806) əhatə edir. Bu dövrdə şərq sektorunun yuxarı hissəsi inşa edilib və 8 yuxarı məhəllə formalaşdırılıb. Üçüncü mərhələ Qarabağ xanlığının Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra (1805) şəhərin intensiv genişləndirilməsi ilə əlamətdardır. Bu dövrdə şəhərin qərb və yuxarı hissələri inşa edilib və həmin ərazilərdə 12 məhəllə formalaşdırılırb.
17-18-ci əsrlərdə Şuşa 17 məhəlləyə bölünüb. Onlardan 9-u aşağı məhəllə (Seyidli, Culfalar, Quyuluq, Çuxur, Dördlər qurdu, Hacı Yusifli, Dörd çinar, Çöl qala, Qurdlar məhəllələri), 8-i isə yuxarı məhəllə (Saatlı, Köçərli, Mamayı, Xoca Mərcanlı, Dəmirçilər, Hamamqabağı, Merdinli, Təzə məhəllə məhəllələri) idi. Şəhər sakinləri özlərini qalalı adlandırırdılar.
Hər məhəllələrdə hamamlar, məscidlər və bulaqlar vardı.
Fotolar Çingiz Qacarın “Köhnə Şuşa” kitabından və digər açıq mənbələrdən götürülüb.
