Yeni beynəlxalq araşdırma qlobal istiləşmənin düyüdə zəhərli arseniumun səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olduğunu müəyyən edib. Bu, xüsusilə düyünün əsas qida məhsulu olduğu Asiyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrində milyardlarla insanın sağlamlığını təhdid edir.
Planetin yarısı düyü ilə qidalanır. Onun 95 faizi iqlim dəyişikliyinə ən həssas olan ölkələrdə yetişdirilir və istehlak edilir. Lakin indi alimlərin sözlərinə görə, sevimli taxıl insanlar üçün potensial olaraq öldürücü hala gəlir. Səbəb torpağın kimyasını dəyişən və arseniumun bitkilərə hopmasını artıran temperaturun və karbon qazının səviyyəsinin artmasıdır.
Siçanotu (arsenium) sel basmış çəltikli torpaqlarda yığıla bilən və taxıllara asanlıqla nüfuz edə bilən təbii elementdir. Onun qeyri-üzvi forması Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən kanserogen kimi qəbul edilib: o, ağciyər, sidik kisəsi və dəri xərçənginə, həmçinin ürək xəstəliklərinə, şəkərli diabetə və uşaqlarda inkişaf qüsurlarına səbəb ola bilər.
ABŞ və Çindən olan alimlər 10 il ərzində Çinin dörd bölgəsində 28 düyü növünü yetişdirib tədqiq ediblər. Nəticələr narahatlıq doğurur: nümunələrin 90 faizində temperatur və CO₂ konsentrasiyaları artdıqca arseniumun səviyyəsi artıb – məhz iqlimşünasların yaxın onilliklər üçün proqnozlaşdırdığı kimi.
Səbəb təkcə qlobal istiləşmə deyil. Alaq otlarını məhv etmək üçün düyü sahələri çox vaxt suda batırılır ki, bu da arseniumu torpaqdan çıxaran anaerob bakteriyaların inkişaf etdiyi oksigensiz bir mühit yaradır. İqlim dəyişikliyi bu prosesi sürətləndirir: isti, karbonla zəngin mühitdə bakteriyalar daha fəal olur.
Heç bir şey dəyişməzsə, 2050-ci ilə qədər təkcə Asiyada yoluxmuş düyü istehlakı nəticəsində 19 milyon insanın xərçəngə tutulması proqnozlaşdırılır. Xüsusilə də Çin, Hindistan, Banqladeş və istehlakın ən çox olduğu digər ölkələrdə. Qəhvəyi düyüyə keçid vəziyyəti xilas etmir – onun tərkibində ağ düyüdən daha çox arsenium var.
Bütün bunlar hakimiyyətin narahatedici passivliyi fonunda baş verir. Əksər ölkələrdə qidada arseniumun miqdarına dair standartlar ya mövcud deyil, ya da olduqca yumşaqdır. Məsələn, ABŞ yalnız uşaq qidasında arseniumu məhdudlaşdırmağı tövsiyə edir, lakin ciddi məhdudiyyətlər qoymur. Aİ-də standartlar var, lakin +2°C iqlim ssenarisi şəraitində düyünün yarısı onları keçəcək.
Alimlər təcili tədbirlər görməyə çağırır: daha az arsenium hopan növlərin seleksiyası, suvarma üsullarının dəyişdirilməsi, istehlakçıların maarifləndirilməsi, yeni nəzarət və emal standartları. Yalnız kompleks yanaşma milyardlarla insanın sağlamlığını qoruya və qlobal ərzaq təchizatının sabitliyini qoruyub saxlaya bilər.
Məsələ ondadır ki, düyü özü iqlim problemlərinin əsas mənbələrindən biridir. Onun becərilməsi antropogen metan emissiyalarının 9 faizə qədərini yaradır, bu isə bütün aviasiyadan 4,5 dəfə çoxdur. Bununla belə, düyü məhsuldarlığı aşağı düşür: quraqlıqlar, daşqınlar və ekstremal temperatur artıq istehsalı zəiflədir.
Bu mürəkkəb məsələni həll etmək üçün bütün dünyada startaplar texnoloji həllər işləyib hazırlayırlar. “MittiLabs” Hindistan-Amerika və Fransanın “CarbonFarm” şirkətləri emissiyaların monitorinqini həyata keçirmək və karbon kreditlərini hesablamaq üçün süni intellekt və peyklərdən istifadə edirlər. Sinqapurda yerləşən “Rizə” isə fermerlərə metan emissiyalarını azaltmağın ən təsirli yollarından biri olan növbəli suvarma üsullarını tətbiq etməyə kömək edir.
