Beynəlxalq və Strateji Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru, 1993-1999-cu illərdə mərhum prezident Heydər Əliyevin köməkçisi vəzifəsində çalışmış Eldar Namazov ötən il yaxın tariximizdə baş verən siyasi proseslərlə bağlı Teleqraf.com-a maraqlı müsahibə vermişdi.
Ictimaixeber.az həmin müsahibəni oxucularına təqdim edir:
“Qarabağ üçün 3 istiqamətdə iş getməlidir”
Səxavət Həmid: – Eldar müəllim, müsahibəyə hazırlıq prosesində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə nail olmaq üçün yeni strateji addımların atılmasına zərurət duyulduğunu bildirdiniz. Həmin addımlar nələrdən ibarət olmalıdır?
– Söhbət ondan gedir ki, 2016-cı ilin aprel döyüşləri Azərbaycan ordusunun üstünlüyünü nümayiş etdirməklə güc balansını bizim xeyrimizə dəyişdi. Həmin döyüşlərdən həm beynəlxalq istimaiyyət, həm də ekspertlər üçün çıxan nəticələr var. Hamı başa düşür ki, Azərbaycan ordu quruculuğunda Ermənistan üzərində böyük üstünlük qazanıb. Konkret nəticələr əldə edildi: yüksəkliklər alındı, Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin yarısı işdən azad olundu və sair. Aprel döyüşlərindən sonra Azərbaycan diplomatiyası üçün yeni, böyük imkanlar yarandı. Hər bir diplomat danışıq aparanda arxasında güc olmalıdır. Güc olmasa, həmin diplomat heç nəyə nail ola bilməz. Diplomat həmin hərbi gücə arxalanıb müəyyən nəticələrə nail ola bilər. Mən hesab edirdim ki, bizim Qarabağla bağlı həm diplomatik sahədə, həm də təbliğati işlərdə aprel döyüşlərindən sonra yeni mərhələ başlanmalıdır. Çünki qeyd etdiyim kimi, yeni şərait yaranıb, güclərin balansı Azərbaycanın xeyrinə dəyişib. Bu, diplomatik və digər sahələrdə mütləq öz əksini tapmalıdır və biz həmin sahələrdə də ciddi irəliləyişlərə nail olmalıyıq. Bu, siyasətin qanunudur. Əgər sən güclü orduya maliksənsə və bunu sübut edə bilirsənsə, ancaq diplomatiya sahəsində bunu real nəticəyə çevirə bilmirsənsə, demək, sənin diplomatiyan axsayır.
Ümumiyyətlə, dünya siyasətində bu məsələlərlə bağlı maraqlı tendensiya var. Əvvəllər “sərt güc” (hard power) çox dəbdə idi. Yəni, kim güclü idisə, öz gücündən istifadə edib nə istəyirdisə, edirdi. 1990-cı illərdə “yumşaq güc” (soft power) dəbdə idi. Yəni, çox vaxt hərbi gücdən istifadə etməyə ehtiyac olmurdu. Diplomatiya, təbliğat, ictimai qurumlar və mədəni addımlar yolu ilə çox böyük məqsədlərə nail olmaq olar. SSRİ-nin dağılması əslində “sərt güc”ün təsiri altında olmadı. Bu imperiya daha çox “yumşaq güc”ün təsiri ilə içəridən partladı.
Biz hal-hazırda üçüncü mərhələni yaşayırıq. İndi dünyada nə “sərt güc”, nə də “yumşaq güc”dür. Hazırda dünyada ən çox istifadə olunan model “ağıllı güc”dür (smart power). “Ağıllı güc” bir məqsədə çatmaq üçün həm hərb, həm diplomatiya, həm də təbliğatın birgə istifadə olunmasıdır. Yəni, hərbi əməliyyat keçirmək də olar. Ancaq ondan əvvəl və ondan sonra müəyyən diplomatik addımlar atılır, müəyyən təbliğat da qurulur ki, ümumi nəticəni əldə edə biləsən.
Mən hesab edirəm ki, Azərbaycanda Qarabağ məsələsinin həlli ilə bağlı 3 istiqamətdə işlər getməlidir: ordu quruculuğu, diplomatiya və təbliğat. Və bu 3 istiqamətin 3-ü də bir-birini tamamlamalıdır. Vahid bir strategiya olmalıdır və strategiya çərçivəsində biz bilməliyik ki, ordumuz bu addımı atır, diplomatiyamız bundan əldə olunan nəticələrdən istifadə edib hansısa uğurlar əldə edir, bununla bağlı təbliğatı da filan məsələlərin üzərində qururuq. Mən hesab edirəm ki, biz bu məsələlərdə gecikirik. Bizim ordu quruculuğunda uğurlaırmız göz qabağındadır. Mən bunu həm alqışlayır, həm də dəstəkləyirəm. Hesab edirəm ki, biz hələlik daha çox diplomatiya və təbliğat sahəsində uduzuruq. Bu sahələri ordu quruculuğunda əldə olunan nailiyyətlərlə uyğunlaşdırmaq, onun səviyyəsinə çatdırmaq lazımdır.
“Azərbaycan BMT TŞ-da yeni qətnaməyə nail olmalıdır”
– Siz bu məqsədə nail olmaq üçün nə təklif edirsiniz?
– Mən hesab edirəm ki, Ermənistanın xarici işlər naziri ilə israrla görüş axtarmağın mənası yoxdur. Həmin görüşlərdə bu günədək heç bir nəticə əldə olunmayıb, bundan sonra da əldə olunmayacaq. Çünki diplomatlar özləri heç bir qərar vermirlər. Siyasi hakimiyyətlər səviyyəsində məsələlər həll olunanda diplomatlar həmin razılaşmanı rəsmiləşdirirlər. Yoxsa, xarici işlər naziri ilə ayda bir dəfə yox, gündə 5 dəfə görüş. Əgər ona Azərbaycanla kompromisə getmək, hansısa mərhələli plana razılıq vermək tapşırığı verilməyibsə, görüşməyin nə mənası var?! Hesab edirəm ki, bizim diplomatiyamız Ermənistanın xarici işlər naziri ilə tez-tez görüşmək strategiyası üzərində yox, başqa sahələrdə uğur qazanmaq üçün Ermənstanı güzəştə getməyə məcbur etmək üzərində qurulmalıdır. Məsələn, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 qətnaməsində Ermənistanın qeyd-şərtsiz o əraziləri azad etməsi tələb olunur. Həmin qətnamələrin qəbulundan 25 il vaxt keçir. Qətnamələr yerinə yetirilməyib. Bu müddət ərazində BMT Təhlükəsizlik Şurası bir dəfə də Qarabağ məsələsinə qayıtmayıb. Ermənilər BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrini yerinə yetirmir, torpaqları azad etmir, BMT də susur. Ona görə də mən hesab edirəm ki, Azərbaycan diplomatiyası çalışmalı və məsələ qoymalıdır ki, BMT Təhlükəsizlik Şurası bir daha bu məsələyə qayıtsın və kifayət qədər sərt, yeni bir qətnamə qəbul etsin. Həmin qətnamədə BMT Təhlükəsizlik Şurası bir tərəfdən əvvəlki 4 qətnamənin qüvvədə olduğu, digər tərəfdən isə onların həyata keçirilməsini Ermənistandan tələb etməldir. Ya BMT Təhlükəsizlik Şurası deməlidir ki, səhv etmişik, gəlin o qətnamələri ləğv edək. Ya da o qətnamələrin üzərində dayanmalı və deməlidir ki, onu həyata keçirmək lazımdır.
Yeni qətnamədə Ermənistandan işğal olunmuş ərazilərdə tikinti işlərinin, başqa ölkələrdən ermənilərin gətirilib məskunlaşdırılmasının, coğrafi adların dəyişdirilməsinin dayandırılması tələb olunmalıdır. Ona görə işğal olunmuş rayonlardan başlamalıyıq ki, bu gün ermənilərin danışqları pozma siyasətinin arxasında məhz işğal olunmuş rayonlar dayanır. Onlar alver aparırlar. Deyirlər ki, siz Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini tanıyın, biz də həmin rayonları qaytaraq. Əgər ermənilərin bu yanaşmasına BMT Təhlükəsilik Şurası ciddi zərbə vursa, “o torpaqlar qeyd-şərtsiz azad olunmalıdır, biz qəbul etdiyimiz qətnamələrin qüvvədə olduğunu təsdiqləyirik” desə, bu, ermənilərə çox ciddi diplomatik zərbə olardı.
Diplomatiya ilə bağlı başqa bir misal da gətirmək istərdim. “Bişkek protokolu” deyilən bir sənəd var. Ermənilər hər ilin mayında onun qəbulunu toy-bayramla qeyd etməyə başlayırlar. Rusiyadan onlara dəstək verən Vladimir Kazimirov kimi diplomatlar bu oyunlara qoşulurlar. Təbliğat qururlar ki, bəli “Bişkek protokolu” üçtərəfli olub, ona Azərbaycan, Ermənistan və Dağlıq Qarabağ imza atıb. Deyirlər ki, onun ildönümüdür, onun atəşkəs rejiminin yaradılmasına böyük təsiri oldu. Başdan ayağa yalan və heç bir reallığa əsaslanmayan təbliğatdır. Ermənilər bütün dünya ictimaiyyətini çaşdırmağa çalışırlar. On illər boyu bu erməni təbliğatını eşidən, adlarını çəkmək istəmədiyim bəzi ekspertlər, mətbuatda çıxış edən tanınmış politoloqlar da son illər bu təbliğata uyublar. Hətta bəzi hallarda bizim Xarici İşlər Naziliyində hazırlanan bəzi sənədlərdə “Bişkek protokolu”na istinadlar olur. May ayında mən bunları oxuyub dəhşətə gəlirdim. Olmayan şeyi illər boyu erməni təbliğatı hər il təkrarlayır, artıq hətta bizim bəzi ekspertlərin və diplomatların beyninə də bu, həkk olub.
““Bişkek protokolu” hüquqi akt deyil, uydurma bir sənəddir”
– Bəs söhbət nədən gedir?
– 1994-cü ilin əvvəllərində çox şiddətli döyüşlər gedirdi və MDB dövlət başçılarının sammitində belə bir qərar qəbul olundu ki, atəşkəsə dair razılığa gəlmək üçün ciddi səylər göstərilməli və bu məsələ ilə bağlı müdafiə nazirlərinin görüşü olmalıdır. Yəni bu, MDB dövlət başçılarının sammitində qəbul olunmuş bir qərar idi. 1994-cü il mayın əvvəlində ermənipərəst rus diplomatı Kazimirovla birgə Azərbaycan və Ermənistandan olan bir qrup parlament üzvü Aland adaları modelini öyrənmək üçün bu adalara səfərə dəvət edilmişdi. Aland adalarına səfər və orda gördükləri bu model təbii ki, ermənilərin xoşuna gəlmədi. Çünki bu modeldə dövlətin ərazi bütövlüyü prinsipi qorunur. Aland adalarında keçirilən görüşdən sonra bunlar Sankt-Peterburqda bir görüş təyin etmişdilər. Hətta Aland adalarında bu işlərə cavabdeh olan insanlar da Sankt-Peterburqa gəlmişdilər ki, bu modeli daha detallı şəkildə deputatlara danışsınlar. Ermənilər Sankt-Peterburqda Kazimirovun köməkliyi ilə yeni bir oyun başladılar. Dedilər ki, MDB dövlət başçılarının sammitində bir qərar qəbul olunmuşdu, indi də müdafiə nazirlərinin atəşkəslə bağlı görüşü olacaq, gəlin bu görüşlərə mənəvi dəstək kimi bir bəyanat qəbul edək. Ona görə mənəvi dəstək ki, bu, parlamentlərin mandatına aid olmayan məsələdir. Bunu nəyə köklədilər? Dedilər, Dağlıq Qarabağdan da adamlar dəvət edirik, qoy Dağlıq Qarabağın nümayəndələri də buna imza atsınlar. Yəni, bu, sırf təxribat idi. Heç buna onların səlahiyyəti də çatmırdı. Ümumiyyətlə, o görüşün məqsədi tamam başqa idi – Aland modelini müzakirə etmək idi. Təbii ki, bu bəyanatda, yaxud müraciətdə Azərbaycan və Ermənistanın imzası olmalı idi. Bizim nümayəndlər orda Dağlıq Qarabağın da imzasını gördükdə dedilər ki, biz buna imza ata bilmərik. Ya burda iki icmanın ikisi də olmalıdır, ya da yalnız dövlətlər imza ata bilərlər. Heç biri imza atmadılar. Bütün bu prosesin təxribat olması o zaman sübut olundu ki, bizim tərəf ona imza atmadığı halda Kazimirov başqalarının imzalarını yığmağa başladı. Ermənistan nümayəndələrinin, Qarabağın erməni icmasının, orda iştirak edən MDB Parlament Forumunun imzalarını topladı. Ay qardaş, sən nə imza toplayırsan? Azərbaycan dedi ki, mən bu sənədə imza ata bilmərəm. Əgər onlar obyektiv olsaydılar, Azərbaycanın mövqeyini görüb dayanardılar. Demək, bunların məqsədi Dağlıq Qarabağı hansısa sənəddə zorla göstərmək və bütün dünyaya car çəkmək ki, Dağlıq Qarabağ da Azərbaycan kimi bir dövlətdir, onlar bir sənədə birlikdə imza atıblar. Bizimkilər imza atmadılar və Bakıya qayıdandan sonra Kazimirov da bununla bağlı Bakıya gəldi. Ona başa saldılar ki, burda yalnız bir variant ola bilər. Azərbaycan icması da həmin sənədə imza atır. Yəni, erməni icması ilə yanaşı, Azərbaycan icmasının da imzası olur. Rəsul Quliyev bu şərtlə sənədə imza atdı və yazdı ki, Azərbaycan icmasının imzası burda olmalıdır. Bir də mətndə bir dəyişiklik edildi. Kazimirov dedi ki, bu dəyişikliyi erməni icması qəbul etməyəcək. Biz də dedik ki, başqa cür ola da bilməz. Biz də sizin gətirdiyiniz sənədi qəbul etməyəcəyik. Bununla da məsələ bitdi. Yəni, bu protokol tamamlana bilmədi. Birinci variant bizi qane etmədi, biz ona imza atmadıq. Bizim imza atdığımız variant da onları qane etmir. Beləliklə, proses dayandı. Hətta Azərbaycan və Ermənistan buna imza atsaydı, bu, yalnız çağırış xarakterli olacaqdı. Bu, ciddi, həlledici sənəd olmayacaqdı. Atəşkəslə bağlı qərarı prezidentlər, müdafiə nazirləri verirlər, hansısa parlament üzvləri bunu verə bilməzlər. Bu, parlament üzvlərinin səlahiyyətinə, mandatına aid məsələ deyil.
MDB dövlət başçılarının sammitində qəbul olunmuş qərara əsasən, Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri müdafiə nazirlərinə tapşırıq verdilər, bundan sonra müdafiə nazirləri görüşdülər. Müdafiə nazirlərinin görüşündə müəyyən qərarlar qəbul olundu. Ondan sonra atəşkəslə bağlı teleqramlar vuruldu ki, biz atəşkəsə razıyıq. “Bişkek protokolu”nun bu prosesə heç bir aidiyyəti olmadı. Bu protokol atəşkəs prosesinə böyürdən yamaq kimi qoşulub. Məqsəd də Qarabağın erməni icmasını bu prosesə hansısa formada cəlb etmək idi. MDB dövlət başçılarının sammitində Dağlıq Qarabağ yoxdur, prezidentlərin, xarici işlər nazirlərinin görüşündə Dağlıq Qarabağ yoxdur. Ancaq Dağlıq Qarabağı hansısa formada bura qoşmaq lazımdır və yamaq kimi qoşuldu. Buna baxmayaraq, erməni təbliğatı hər il yalandan, heç bir əsas olmadan “Bişkek protokolu”nun üçtərəfli sənəd olduğunu aləmə car çəkir. Artıq Bakıda bəzi ekspertlərin də beyinlərini doldurublar. Hər il aparılan bu təbliğatın nəticəsində yalan ideyalar artıq özünə yer tutub. İllərlə bu təbliğatı eşidə-eşidə artıq onların beyinlərinə oturub ki, “Bişkek protokolu”nun əsasında atəşkəs rejimi əldə olunub. Tamamilə yanlışdır, qətiyyən həqiqətə uyğun deyil.
“Lissabon sammitinin qərarı sanki unudulub”
Mən bunu nəyə görə danışıram? Ciddi olan sənədlər var. Erməni tərəfi çalışır ki, o sənədlər yaddan çıxsın. Bizim diplomatiyamız sanki həmin sənədləri öz arsenalından çıxarıb və unudub. Məsələn, 1996-cı ildə ATƏT-in Lissabonda keçirilən sammitinin bəyannaməsi. Həmin sammitin qərar layihəsi vardı ki, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində ermənilərə muxtariyyət verilməsi yolu ilə çözülməlidir. İlk dəfə olaraq beynəlxalq hüququn xalqların öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi ilə ərazi bütövlüyü prinsipinin müqayisəsi həyata keçirildi. Hamı deyir ki, iki prinsip eyni ola bilməz. Hamı başa düşür ki, praktiki cəhətdən üstün olan prinsip ərazi bütövlüyü prinsipidir. Ancaq bu, heç harda rəsmən qeyd olunmayıb. İlk dəfə Lissabon sammitində ərazi bütövlüyü prinsipinin xalqların öz müqəddəratını təyinetmə prinsipindən üstün olduğu vurğulandı. ATƏT tərəfindən qərar layihəsi hazırlanıb masa üzərinə qoyuldu ki, Qarabağ məsələsinin həlli ərazi bütövlüyü çərçivəsində ermənilərə muxtariyyət verilməsindən keçir. Ermənilər veto hüququndan istifadə etməyə başladılar ki, bu qərar qəbul olunmasın. Belə olduqda ATƏT ayrıca bəyanatla çıxış etdi. Bəyanatda bildirilirdi ki, bir ölkədən, yəni Ermənsitandan savayı bütün digər ATƏT ölkələri hesab edirlər ki, Qarabağ münaqişəsinin həlli ərazi bütövlüyü prinsipi əsasında emrənilərə muxtariyyət verilməsi yolu ilə həll olunmalıdır. Azərbaycan diplomatiyası sanki bu sənədi unudub. Ancaq heç bir yerdə təsdiqlənməyən, hüquqi cəhətdən qüvvəyə minməyən uydurma bir sənədi – “Bişkek protokolu”nu biz hər il müzakirə edirik, erməni təbliğatına uyuruq.
Demək istəyirəm ki, bax diplomatiya sahəsində belə ciddi addımlar var ki, biz onları atmalıyıq. BMT TŞ-da yeni bir qətnamənin qəbul olunmasına nail olmaq lazımdır, gücümüzü ATƏT-in Lissabon sammitinin qərarı kimi sənədlərin həyata keçməsinə yönəltməliyik.
“Rusiyanın bizim qarşımızda öhdəlikləri var”
Təbliğat sahəsində də bir çox vacib nöqtələr var ki, biz onlardan istifadə etmirik. Biz təbliğatımızı da tamam başqa cür qurmalıyıq. Məsələn, ermənilər deyirlər ki, Rusiyanın Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı çərçivəsində Ermənsitan qarşısında öhdəliyi var. Ruslar da tez-tez qeyd edirlər ki, bu öhdəlik Ermənstan ərazisinə aiddir, Dağlıq Qarabağa və işğal olunmuş ərazilərə aid deyil. Buna baxmayaraq, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan daim deyir ki, Rusiyanın öhdəlikləri var, gərək Moskva müharibənin qarşısını alsın. Məndə belə bir sual yaranır: Rusiyanın Azərbaycan qarşısında da bir öhdəlikləri var, ya yox? Cənubi Qafqaz Rusiya imperiyasına daxil olanda orada bir erməni qurumu var idimi ki, Rusiya ilə birləşməyə qərar versin? Bütün bu ərazidə yalnız Azərbyacan xanlıqları var idi. Konkret olaraq Qarabağ xanlığı Kürəkçay müqaviləsi çərçivəsində Rusiyanın tabeliyinə keçib. Həmin müqavilə dövlətlərarası müqavilədir. Onun orijinalı Rusiyanın arxivlərində saxlanılır. Müqavilənin bəndləri var, orda azərbaycanlılara müəyyən hüquqlar, təminatlar verilib. Yaxud, ermənilərin İran ərazisindən Qarabağa köçürülməsinə Çar Rusiyasının İrandakı səfiri Aleksandr Qriboyedov rəhbərlik edib. O, çara yazdığı hesabatda qeyd edirdi ki, Qarabağda yerli əhali onların gəlişinə etiraz edirlər, deyirlər ki, ermənilər 100 ildən sonra deyəcəklər ki, bu torpaqlar bizimdir. Biz onları sakitləşdirdik, zəmanət verdik ki, heç vaxt belə şey olmayacaq. Yəni, səfir Rusiya imperiyası adından qarabağlılara zəmanət verib ki, narahat olmayın, 100 il sonra da ermənilər bu torpaqlara iddia etməyəcək. Ona görə öhdəliklər haqqında niyə təkcə ermənilər danışmalıdırlar?! Biz də danışmalıyıq. Kürəkçay sülh sazişində öhdəliklər yox idi? Ermənilər bura köçürüləndə Qriboyedov rəsmi olaraq zəmanət vermirdi? Bəs o öhdəliklər niyə unudulub? Niyə bu məsələlər qaldırılmır? Yəni, demək istəyirəm ki, həm diplomatiya, həm də təbliğat sahəsində bizim görüləcək çoxlu işlərimiz var ki, o işləri görməklə 2016-cı ilin aprel ayında əldə olunan uğurlar tamamlanmalıdır. Hərb gücü ilə təbliğatın və diplomatiyanın gücünü bir-biri ilə uzlaşdırmaq lazımdır ki, biz istədiyimiz nəticəni əldə edə bilək.
“Rus akademiklər Bakıda iclas keçirib deyirdilər ki…”
Nemət Hüseynli: – Eldar müəllim, Azərbaycan hər dəfə Rusiyadan ayrılanda torpaq itirib. Nə Gürcüstan, nə də Ermənistan belə problemlə üzləşməyiblər. Bunu necə izah etmək mümkündür?
– Azərbaycan dövləti ilk dəfə bu haqda 1998-ci ildə vacib bir sənəd qəbul edib. Bu da “Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyasının 50 illiyi” ilə bağlıdır. Həmin sənədin hazırlanmasında mən özüm iştirak etmişəm. Mərhum prezident Heydər Əliyevlə bizim bu barədə bir neçə saatlıq ətraflı söhbətimiz olub. Bildirdik ki, bunu dövlət səviyyəsində çox ciddi qeyd etmək lazımdır. Cənab prezident mənə və bir dövlət müşavirinə tapşırıq verdi. Biz ikimiz həmin sənədi hazırladıq. Yeri gəlmişkən, deyim ki, o vaxt biz “Panorama” qəzetində böyük bir təbliğat kampaniyasına başladıq. Həmin sənəddə sizin qeyd etdiyiniz, bütün hadisələr açıq mətnlə çar Rusiyasının imperiya siyasətini nəticəsi kimi qeyd olundu. Bu, hələ I Pyotrun vaxtından meydana gəlmiş ideyadır. Rus imperiyası Cənubi Qafqazı işğal etməyə hazırlaşırdı, burda özünə dayaq görmürdü. Nəticədə özünə dayaq, forpost yaratmaq üçün Türkiyə və İrandan erməniləri ora köçürməyə başladı. Ümumiyyətlə, bizim xalqımıza qarşı çar Rusiyası dövründə də, SSRİ dövründə də xüsusi amansız bir kampaniya aparılıb. Bu, təkcə insanları deportasiya etməkdən ibarət olmayıb. Təsəvvür edin ki, bizim xalqımızın adını belə dəyişiblər. Çoxları bilmir ki, azərbaycanlı sözü ilk dəfə 1936-cı ildə meydana gəlib. Stalin bizim rəyimizi soruşmadan sənədlərimizdə “azərbaycanlı” yazdırıb. O vaxtadək bizim bütün sənədlərimizdə “türk” yazılıb. Babamın bütün kitabçalarını, sənədlərini saxlayırıq. Onun bütün sənədlərində milliyyəti “türk” yazılıb. Bu, çox vacib məqamdır. Erməni və rus alimləri sovet dövründə bizim etnogenezimizlə bağlı o qədər uydurmalar yayıblar, bizə o qədər təzyiqlər ediblər ki… Mənim xatirimdədir ki, rus akademiklər Moskvadan gəlib Bakıda iclas keçirirdilər ki, Azərbaycanda pantürkizm hökm sürür, burda deyirlər ki, Azərbaycan xalqı türk xalqıdır. Hətta, bunu yazan alimləri işdən çıxarırdılar, onların kitabları qadağan olunurdu. 1926-cı ildə Azərbaycanda keçirilən Türkoloji Qurultayın iştirakçılarının tam əksəriyyəti repressiya olunub. Türk xalqlarını deportasiya etməklə Türkiyə ilə sərhəddən uzaqlaşdırırdılar.
Ən qədim Gürcüstan və ərəb mənbələrində Makedoniyalı İsgəndər dövrünü əhatə edən əlyazmaların ilk abzasında qeyd olunur ki, Kür çayı boyunca 4 böyük şəhərdə və onun ətrafında bun türklər, yəni, qədim, aborigen, yerli türklər yaşayır. Həmin şəhərlərdən biri də mənim anadan olduğum Qazax şəhəridir. Mənim dədə-babalarım da Makedoniyalı İsgəndərin dövründən özlərinə türk deyiblər və orda yaşayıblar. Sovet təbliğatı, sistemi bunları üzə çıxarmağa imkan vermirdi.
Burda bir məqam da var ki, bu, ruslarda daha çox qıcıq yaradır. Biz özümüzə “türk” deyəndə onlar elə güman edirlər ki, biz Türkiyəyə yaxın olmaq, özümüzü onlara bənzətmək üçün belə deyirik. Bunlar başa düşmürlər ki, biz özümüzə “türk” deyəndə Anadoluda yaşayan qardaşlarımız özlərinə osmanlı deyirdilər. Atatürkün islahatlarının fəlsəfəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti modeli dayanırdı. Onlar həmin modeldən istifadə edərək, parlamentli respublika qurdular, latın qrafikalı əlifbaya keçdilər və özlərini türk adlandırdılar.
S.Həmid: – Qazaxda doğulduğunuzu dediniz. Ancaq “Vikipediya”da doğum yeriniz kimi Ağstafa rayonu qeyd olunub…
– O vaxtlar Qazax idi, Ağstafa rayonu sonradan yarandı. Qazax rayonu əsasında iki rayon yarandı. Ancaq mən Ağstafanı Qazaxdan ayırmıram. Mənim üçün eyni bölgədir.
“Ana tərəfim Azərbaycanda məşhur ailədir”
Qurban Yaquboğlu: – Mən, Eldar müəllimi İrəvan əsilli bilirdim…
– Çox sağ olun ki, bu sualı verdiniz. Çünki mən bu suala bir dəfə aydınlıq gətirmək istəyirdim. Mənim ata yurdum Qazax-Gəncəbasardır. Mən orda anadan olmuşam. Qohum-əqrabam Borçalıdan tutmuş Samuxadək yaşayırlar. Ana yurdum İrəvan şəhəridir. Anamın ailəsi Stalinin deportasiyası nəticəsində Bakıya köçürülüb. Onların bir qismi – anamın dayıları, əmiləri isə 1918-20-ci illər qırğınları zamanı Bakıya köçüblər. Seyidovlar çox tanınmış ailədirlər. Mir Cəfər Bağırovun dövründə ikinci katib olan Həsən Seyidov, “O olmasın, bu olsun”u, “Dəli Kür”ü çəkən bizim məşhur kinorejissorumuz Hüseyn Seyidzadə bu nəsildəndir.
Altı yaşım tamam olanda məni Bakıya apardılar. Özüm istəmirdim, aldadıb, zorla Bakıya gətirdlər. Məktəbi Bakıda bitirdim. Biz Yasamalda yaşayırdıq. Bizim məhəllədə nəinki kimi haralı olduğunu, heç milliyyətini soruşan yox idi. Bir prinsip var idi, “bizim məhəllə uşağı” və “qonşu məhəllə uşağı”. Qonşu məhəllədən kimsə, hətta azərbaycanlı gəlib bizim məhələdə bir rusa, yaxud digərinə sataşa bilməzdi. Mən belə bir mühitdə böyümüşəm. 1964-cü ildə Yasamalda birinci sinfə getdiyim dostlarım var ki, biz 54 ildir dostluq edirik. Bayramları, ad günlərimizi bir yerdə qeyd edirik. Və bu günədək, – Qurana and içirəm, – bu 54 il ərzində mən hələ bir dəfə də olsun bilməmişəm ki, bu qədər illər ərzində dostluq etdiyim insanlardan kim hansı regiondandır. Bizim üçün ümumiyyətlə, belə bir mövzu yoxdur. Bu, mənim taleyimdir, mən bunu yaşamışam və çox xoşbəxtəm ki, ata yurdum Gəncəbasardır. Mən xoşbəxtəm ki, anam qədim türk şəhəri İrəvandandır. Və mən xoşbəxtəm ki, Bakıda, həmin o məhəllədə böyümüşəm. Hansı ki, həmin mühitdə insanlara şəxsi keyfiyyətlərə görə qiymət verilib.
Oğlum Saqif Leninqradda anadan olub. Mən 1981-85-ci illərdə Moskvada Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutunda çalışırdım. İnstitutun Leninqrad filialında namizədlik dissertasiyamı müdafiə etdim. Mənim milli məsələlərlə bağlı əsas təcrübəm orda yarandı. Hələ sovet dövründən mən həmin institutda ermənilərlə toqquşmalarda idim. Orda işlərimi yekunlaşdırandan sonra ailəmlə birgə Bakıya qayıtdım. Saqifin 5-6 yaşı var, hələ iki-üç gündür Bakıya gəlib. Hələ məhəllədən kənara çıxmayıb. İki-üç gündən sonra yanma çağırıb dedim ki, məhəllədə uşaqlarla tanış olmusanmı? Dedi, tanış olmuşam, üçü ilə dostlaşmışam. Biri Raufdur, yerlimizdir. Əvvəlcə əhəmiyyət vermədim, sonra birdən duruxdum və Saqifi yanıma çağırdım. Fikirləşirəm ki, yəqin o uşağın ailəsi də Leninqraddan köçüb. Dedim, sən bayaq nə dedin? Dedi, Rauf da qazaxlıdır. Məlum olub ki, Saqif bu uşaqla tanış olanda deyib ki, mən filankəsin oğluyam. O oğlan da deyib, hə, bizim ailəmiz Eldar müəllimi yaxşı tanıyır, biz yerliyik, qazaxlıyıq. Bunun da ürəyinə yatıb.
“Sovet sistemini heç vaxt ürəkdən qəbul etməmişəm”
N.Hüseynli: – Bəs necə oldu ki, siyasətə gəldiniz?
– Mən gənclik illərindən çalışırdım ki, siyasətdən çox uzaq durum. Birincisi, sovet sistemini heç vaxt ürəkdən qəbul etməmişəm. İkincisi, ictimai-siyasi məsələlər bizim ailədə hər zaman diqqət mərkəzində olub. Atamla-babam daim bu məsələlərlə bağlı müzakirə və mübahisə aparırdılar. Yəni, mən bu söhbətlərin içərisində böymüşəm və özüm üçün qərar qəbul etdim ki, bu işlərdən çox uzaq durum. Tarix elminə meyillənmişdim, özü də qədim dövrə. Mən Pedaqoji İnstitutun tarix fakültəsini qırmızı diplomla bitirdim. Bizim institutun rəhbərlərindən biri olan Xəlil Xəlilov məni çağırıb dedi ki, Eldar, Rusiya Daxili İşlər Nazirliyinin nəzdində Ali Milis Məktəbi bizə bir yer ayırıb. Tarix fakültəsinin diplomu ilə orda IV-V kursları oxuyursan və tarix fakültəsinin diplomu ilə yanaşı hüquq fakültəsinin də diplomunu alırsan. Bu sənin gələcəyin üçün çox önəmlidir. Mən təşəkkür etdim, dedim mümkün deyil, mən özümü hərbi geyimdə, kiməsə hərbi salam verən formada təsəvvür etmirəm. Bu, mənim təbiətimə uyğun deyil. Mən müstəqil insanam, belə məsələlərdən uzaq olmaq istəyirəm. Dedi, böyük səhvə yol verirsən. Belə şans 10 ildə bir dəfə ələ düşür.
Bir-iki ay sonra Xəlil müəllim yenə məni dəvət etdi. Dedi, bizdə aspiranturaya yer var, səndə qırmızı diplomdur. İsəyirsən, institutu bitirəndən sonra kafedrada qal, 2-3 ilə müdafiə edərsən, tarix elmləri namizədi olarsan. Mən təşəkkür etdim, dedim mən elə tarix elmi ilə, özü də qədim, yaxud orta əsrlər tarxi ilə məşğul olmaq istəyirəm. Dedi, yox. Kommunist Partiyasının tarxi kafedrasında. Dedim bəs, mövzu nə olacaq? Hansısa beşillkdə Azərbaycanda üzümçülüyün inkişafı… Dedim, Xəlil müəllim, mən gedib əsgərliyimi çəkəcəm, sonra sıfırdan başlayacam. Dedim, bu mənim üçün tarix deyil, başqa şeydir. Yəni, mən çalışırdım ki, daim belə şeylərdən uzaq olum. Türkologiya, “Dədə Qorqud” dastanı kimi mövzular seçdim ki, orda nə Marks, nə Engels, nə də Kompartiyanın qərarları var. Mən Orxon-Yenisey yazılarını, Rəşidəddinin “Divani lüğəti-türk” əsərini, “Oğuznamə”ləri öyrənirdim və onların əsasında elmi işimi yazırdım.
“80-ci illərdə bilirdim ki, ermənilərlə böyük davamız olacaq”
Ancaq Moskvada işlədiyim institut milli münaqişələrlə məşğul olan bir instutut idi. Mən öz mövzumu işləməklə yanaşı orda üzə çıxarılmayan, qapalı araşdırmalar, ekspedisiyaları görürdüm. İlk dəfə Moskvada gördüm ki, millətlərarası münasibətlər heç də hamar deyil. Yaxşı bir məsəl var, deyir Moskvaya gedən uşaqlar beynəlmiləlçi kimi gedirlər, millətçi kimi qayıdırlar. Mən ilk dəfə orda millətçi oldum. Bakıda o qədər də millətçi deyildim. Fikirləşirdim ki, Bakıda olduğu kimi, SSRİ-nin digər yerlərində də tolerantlıq, başqa millətlərə hörmətlə yanaşma var. Mən Moskvada pərdəarxası şeyləri gördüm və ordan artıq millətçi kimi qayıtdım. Bütün milli məsələlər, o cümlədən milli münaqişələr orda öyrənilirdi.
Artıq Moskvada mən bilirdim ki, Qarabağ məsələsi ilə bağlı ermənilərlə bizim, abxazlarla gürcülərin böyük davası olacaq. Mən orda bəzi ermənilərin müdafiə etməsinə imkan vermirdim. Onlar namizədlik dissertasiyalarını arxivə təhvil verirdilər, mən gedib tanış olurdum, görürdüm onlar Azərbaycana qarşı ideoloji təxribatdan başqa bir şey deyil. Onların dissertasiyaları müdafiə olunanda çıxış edib deyirdim ki, bu, başdan ayağa yalandır. Onları müdafiəyə qoymaq olmaz, burda Azərbaycanın tarixi təhrif olunub. Mən bu cür bir-iki müdafiəni pozandan sonra erməni aspirantların bəziləri öz işlərini gətirib mənə göstərirdilər ki, əvvəlcə bax, qeydin, narazılığın varsa, gəlin onu düzəldək. Daha gəlib müdafiəni pozma. Mən də baxırdım, Azərbaycan əleyhinə bir şey olmadığını gördükdə onun əleyhinə olmurdum.
“İnformasiya blokadasını Nəcəf Nəcəfov yardı”
Mən 1985-ci ildə Bakıya qayıdandan sonra Tarix İnstitutunda elmi işimi davam etdirmək istəyirdim. Doktorluq müdafiəm də Dədə Qorqudla bağlı olmalı idi. 1988-ci ilin yanvarında Tarix İnstitutundan “Elm” nəşriyyatına mənim doktorluq monoqrafiyamı çap etməklə bağlı məktub getmişdi. Doktorluq işim 90 faiz hazır idi. Yəni, mən özümü bu sahədə görürdüm.
Qarabağ münaqişəsi başlayan kimi, Azərbayacanda bu sahə üzrə ekspertlər, demək olar ki, yox idi. Mən isə Moskvada 4 il həmin institutda çalışmışam, ermənilərlə dəfələrlə dava-dalaşımız olub. Başqa konfliktləri də bilirdim. Ona görə də mən fikirləşdim ki, bu biliyi, bu təcrübəni bu çətin dövrdə xalqıma həsr etməyim? Qırağa çəkilim ki, mən Dədə Qorqudla məşğulam? Qarabağ konflikti təzə-təzə başlayanda, ilk günlərdə – 1988-ci ilin fevralında Moskvadan böyük bir nümayəndə heyəti gəlmişdi. Tarix İnstitutuna zəng etdilər ki, gənc alimlərdən kimsə gəlib tədbirdə çıxış edə bilərmi? Mən getdim. Gördüm, Moskvadan gələnlərin də başı bir şeydən çıxmır. Bizimkilər də hələ ümumi sözlərlə danışır. Söz aldım, bütün bu məsələlərin elmi, siyasi, analitik tərəfini xırdaladım. Hamısı məəttəl qalıb mənə qulaq asırlar. Görüş bitəndən sonra bir nəfər mənə yaxınlaşdı. Özünü təqdim etdi. Dedi, mən sizi qəzetimizə dəvət etmək istəyirəm, siz bugünki çıxışınızın əsasında bir məqalə yaza bilərsinizmi? Dedim, məmnuniyyətlə yazaram. Ancaq bilirsiniz ki, hələlik bu məsələnin mətbuata çıxarılmasına icazə vermirlər. Dedi, çalışıb birtəhər çap edərik.
“Qorbaçov dedi, bu yoldaş Namazov mənə istintaq qurub”
Q.Yaquboğlu: – Həmi adam kim idi?
– “Molodyoj Azerbaydjana” qəzetinin baş redaktoru Nəcəf Nəcəfov. Səhəri gün həmin redaksiyaya getdim. Nəcəflə oturub söhbət etdik. Mən məqaləni yazdım, böyük bir məqalə alındı. Nəcəf Nəcəfov özü baş redaktor kimi bir çağırış çap etdi ki, Qarabağda belə hadisələr baş verir, susmaq olmaz. Onun ardınca mənim məqaləm dərc olundu. Nəcəf Nəcəfov ilk dəfə bu informasiya blokadasını yardı, dedi ki, bu haqda danışmaq, yazmaq lazımdır, belə məsələləri gizlətmək olmaz. Həmin məqalə bomba kimi partladı. Səhərisi gün bütün qəzetlər mənə müraciət etməyə başladılar. Mərkəzi Komitəyə çağırdılar. Dedilər, Nəcəf sizi hardan tapıb. Mən də onlara dedim ki, Moskvada 4 il bu məsələlərlə məğul olmuşam. Doktorluq dissertasiyam yaddan çıxdı. Fikirləşirdim ki, yəqin, bu münaqişə 2-3 ay çəkəcək. Erməniləri yatırdarıq, sonra doktorluq işimə qayıdaram. Başladılar məni müxtəlif tədbirlərə çəkməyə.
Mixail Qorbaçovla gənclərin görüşü oldu. Əvvəl dedilər, Qorbaçovla danışmaq mümkün olacaq. Sonra dedilər, Qorbaçov rəyasət heyətində oturacaq, kimin sualları varsa, göndərin. Mən də sualı yazıb göndərdim. İlk olaraq mənim sualımı oxudu. Sualı oxuyanda zal qurudu. Sonra isə əl çalmağa və gülməyə başladılar. Mən yazmışdım ki, Rumınıiyada, Almaniyada inqilab olanda sən təbrik məktubu göndərdin, Azərbaycanda inqilab başlayanda sən tankları Bakıya göndərdin. Qorbaçov pərt oldu. Dedi, görürsünüzmü bir tərəfdən azərbaycanlılar məni ittiham edirlər ki, niyə tankları göndərdin, ermənilər də ittiham edirlər ki, niyə gec göndərdin, orda erməniləri qırırdılar. Tarix özü bu suala cavab verər. Mən Qorbaçova daha iki sual verdim. Üçüncü sualımı oxumadı, hirsli-hirsli kağızı masanın üzərinə çırpıb dedi ki, bu yoldaş Namazov bu gün mənə istintaq qurub.
Yəni, mən özüm də istəmədən siyasətə gəldim. Halbuki, ömrümün sonunadək Dədə Qorqudla məşğul olmaq istəyirdim (gülür).
“Xaricə çıxış qadağamı Vəzirov aradan qaldırdı”
S.Həmid: – Prezident Aparatında işə başlamağınız necə baş verdi?
– Üç-dörd dəfə belə təkliflər oldu. Əbdürrəhman Vəzirovun, Ayaz Mütəllibovun, Xalq Cəbhəsinin dövründə belə təkliflər edildi. Mən həmişə təşəkkürümü bildirirdim, deyirdim ki, dövlət apartında işləməyə meyilli deyiləm.
Vəzirov özü mənə çox yaxşı münasibət bəsləyirdi. Mənə SSRİ-dən kənara çıxmaq qadağası qoyulmuşdu. Heç Polşa, Bolqarıstan kimi ölkələrə də gedə bilmirdim.
– Niyə?
– Niyəsini heç kim mənə açıq demirdi. Ancaq mən təxminən başa düşürdüm ki, ABŞ-dan gələn politoloqlarla mənim çox sərbəst söhbətlərim olub. Dəfələrlə SSRİ-nin apardığı siyasəti tənqid etmişəm. Bilirəm ki, narazılıq üçün yuxarıda əsas var idi və mənə qadağa qoyulmuşdu. İlk dəfə bu qadağanı Vəzirov aradan qaldırdı. Vəzirov işindən narazı olduğu bir nazirlə bağlı plenum keçirmək istəyirmiş. Ona deyilib ki, o nazir həmin vaxt Bakıda olmayacaq, ABŞ-da olacaq. O da deyib ki, nə səfər? Mən bu adamın işindən narazıyam, onun işini plenuma çıxarıram. Soruşub, səfər nə ilə bağlıdır? Deyilib ki, ABŞ-la SSRİ arasında konflikti aradan qaldırmaqla bağlıdır. Vəzirov da deyib, yaxşı bizdən də Qarabağ məsələsini yaxşı bilən bir adamı göndərin, naziri niyə göndərirsiz? Deyib, Eldar Namazov var, onu göndərin. Belə olanda deyiblər ki, Eldar Namazovun xaricə çıxışı qadağandır. Vəzirov deyib, əşşi, qurtarın bu işi. Mən məsuliyyəti öz boynuma götürürəm, buraxın xaricə getsin. Ondan sonra mən xaricə çıxa bildim. Birinci getdiyim xarici ölkə ABŞ, birinci gördüyüm xarici şəhər Nyu York oldu.
Vəzirovun dövründə məni Mərkəzi Komitəyə dəvət etdilər, təşkilat şöbəsinin müdiri dedi ki, sizinlə bağlı böyük planlarımız var. Dedim, mənimlə bağlı nə planlarınız ola bilər, mən partiyanın üzvü deyiləm. Dedilər, necə partiyanın üzvü deyilsən? Dedim, kompartiyanın üzvü deyiləm. Dedilər, nə pis. Dedim, ona görə də o planlarınızı saxlaya bilərsiz.
Mütəllibovun dövründə də milli məsələlərlə bağlı müşavir təyin etmək istəyirdilər. Parlamentin vitse-spikeri Tamerlan Qarayev Mütəllibovla çox yaxın idi. O çağırıb dedi ki, belə bir vəzifə var, Mütəllibov bu vəzifədə səni görür, mən də bu işi dəstəkləyirəm. Sabah onun qəbuluna getməliyik. Dedim, mənim təşəkkürümü çatdırın, ancaq mən bir vəzifə tutmaq istəmirəm.
Cəbhənin dövründə isə mənə zəng etdilər ki, səni xarici iqtisadi əlaqələr nazirinin birinci müavini vəzifəsinə razılaşdırıblar. Mən də zəng etdim, dedim, İsa Qəmbərlə calaşdırın. Dedim, İsa bəy, mənə nazirlikdən zəng edib təbrik edirlər. Dedi, səninlə razılaşdırılmayıb, bəs mənə dedilər sən razılıq vermisən? Dedim, yox, heç nəyə razılıq verməmişəm, heç bir vəzifəyə getmək fikrim də yoxdur. Başqa təkliflər də olmuşdu. Hər dəfə deyirdim ki, mənim dövlət vəzifəsi daşımaq fikrim yoxdur.
“Heydər Əliyev təcrübəli siyasətçi, gözəl psixoloq idi”
N.Hüseynli: – Bəs sonra necə oldu ki, fikrinizdən daşındınız?
– Yox, fikrimdən daşınmadım. Prezident Aparatından zəng edib dedilər ki, dövlət katibi Lalə Şövkət sizinlə görüşmək istəyir. Mən Lalə xanımın qəbuluna gəldim. Dedi ki, cənab prezident də, mən də istəyirik ki, sən bizim komandada çalışasan. Cənab prezidentin təklifi sənə köməkçi vəzifəsidir, mən isə 4-5 nazirliyə cavabdeh olacaq daxili siyasət üzrə dövlət müşavirliyini təklif edirəm. Dedim, Lalə xanım, mən nə birinci təklifi, nə də sizin təklifi qəbul edə bilmərəm. Dövlət işinə həm meylim, həm də təcrübəm yoxdur. Mən müstəqil şəkildə öz fəaliyyətimi davam etdirmək istəyirəm. Zəng etdi Heydər Əliyevə, dedi ki, Eldar Namazov yanımdadır, hər iki vəzifədən imtina edir. Sonra mənə dedi ki, Heydər Əliyev səni gözləyir, qalx yuxarı. Heydər Əliyev də çox təcrübəli siyasətçi, gözəl psixoloq idi.
Mən kabinetə girən kimi o, mənə demədi ki, mən sənə vəzifə təklif edirəm. Dedi, sən bu çətin dövrdə niyə köməklik etmək istəmirsən? Dedi, bir tərəfdən Ermənistanla müharibə gedir, bir tərəfdən cəbhəçilər vəzifələrini dondurublar. Çox çətin durumdur, sən bu işlərdə niyə köməklik etmək istəmirsən? Respublikanı bu çətin vəziyyətdən çıxarmaq lazımdır. Dedim, mən ümummilli məsələlərdə hər zaman kömək etməyə hazıram. Sadəcə olaraq düşünürəm ki, müstəqil fəaliyyət göstərsəm, daha çox fayda verə bilər. Dedi, yox. Sən burda lazımsan, burda işləməlisən. Köməkçi vəzifəsini təklif etdi, dedim mən buna hazır deyiləm. Bu çox məsuliyyətli işdir. Ömrümdə dövlət işində çalışmayan bir şəxs kimi bu məsuliyyəti öz üzərimə götürə bilmərəm. Heydər Əliyev Lalə xanıma zəng edib soruşdu ki, bizdə başqa hansı vəzifələr var? Bir-bir sadaladıqca mən imtina edirdim. Axırda Analitik Xidmət adı çəkiləndə mən başa düşdüm ki, buna da “yox” desəm artıq bu, gülməli olacaq. Deyəcəklər, sən özün də analitik işlərlə məşğulsan, həmin işi burda görə bilməzsən? Beləcə, Prezident Aparatında işləməyə başladım. Prezidentlə bütün xarici səfərlərə gedirdim, sənədləri hazırlayır və digər işləri görürdüm. Bir-iki aydan sonra Heydər Əliyev yenə məni çağırdı, dedi, sən sabahdan köməkçi təyin olunursan.
“Prezidentə gələn məxfi sənədləri yalnız mən aça bilərdim”
– Siz hansı məsələlərə cavabdehlik daşıyırdınız?
– Ora bütün məsələlər daxil idi. Daxili siyasət, xarici siyasət, milli təhlükəsizlik, mübahisələrin həll olunması, ictimai əlaqələr və sair. Prezidentin ünvanına gələn məxfi sənədləri yalnız mən aça bilərdim. Başqa adamın hətta zərfi açmağa ixtiyarı yox idi. Mən onlarla tanış olduqdan sonra prezidentə məruzə etməli idim. Prezident görürdü ki, mən verilən tapşırıqları yerinə yetirirəm. Əlavə iş çıxanda da mənə həvalə edirdi.
Prezident yanında Təhlükəsizlik Şurası yarananda aparatın rəhbəri dedi ki, şuranın katibi təyin olunmalıdır. Biz katib vəzifəsi ilə bağlı təkliflər hazırlamışıq. Prezident dedi, lazım deyil, bu işi Eldar Namazov aparacaq.
Mənim işim belə idi ki, prezidentlə gün ərzində 10 dəfə üz-üzə təmasda olurduq, bir o qədər də telefonla danışırdıq. İş kifayət qədər ağır idi, ancaq açığını deyim ki, mənim üçün işləmək çox rahat idi. Psixoloji olaraq heç bir ağırlıq hiss etmirdim. Çox təcrübəli, ağıllı adamla işləyəndə rahat olur. Mən komsomol, partiya məktəbi keçməmişəm, həmişə müstəqil adam olmuşam. İlk dövlət işim prezidentin köməkçisi vəzifəsi oldu. Mən bilirdim ki, Heydər Əliyev tələbkardır, özüm də istəyirdim işimi elə görüm ki, orda heç bir nöqsan olmasın. O da bunu görürüdü və hansısa məsələ ilə bağlı lazım gələndə həmişə fikrimi söyləyirdim. O, bu söhbətlərə çox açıq idi. Prezidentlə bir rəhmətlik Vəfa Quluzadə, bir də mən açıq söhbət edə bilirdim.
Üç ildən sonra prezident bir gün dedi ki, fikirləş, gör nə qədər əlavə adam lazımdır? Bir katiblik yaradaq. Mən də bu illər ərzində təkbaşına çalışan bir adam kimi dedim ki, iki-üç nəfər lazım olar. Güldü, dedi, söhbət katiblikdən, 20-40 adamdan gedir. Katiblik yaranandan sonra işlər yüngülləşdi, iş bölgüsü həyata keçirmək imkanı yarandı.
– O dövrdə belə bir fikir var idi ki, siz xarici işlər naziri işləyəcəksiz…
– Həmin söhbət Həsən Həsənovun istefasından sonra olmuşdu. Təbii ki, mən kadr məsələlərinə heç vaxt müdaxilə etməmişəm. Prezident özü bu haqda bir dəfə mənə dedi. Dedi ki, mən indi kimisə xarici işlər naziri təyin etməyi müəyyənləşdirirəm. Çoxları səni təklif edir. Ancaq mən düşünürəm ki, sən burda, mənim yanımda işləsən, daha effektli olar. Çünki biz xarici işlər naziri ilə həftədə bir dəfə görüşürük, təmasda oluruq. Sən isə daim mənim yanımdasan. Sənin özün üçün də bu, daha effektli olardı. Mən dedim ki, cənab prezident, mən hətta köməkçi vəzifəsinə gəlməyə də tərəddüd edirdim. Ona görə də harda məsləhətdirsə, orda da çalışacam.
“Yeltsin açıq dedi ki, güc balansının Azərbaycanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verməyəcəyik”
– Prezidentin keçirdiyi xarici görüşlərdə iştirak edirdiniz. Həmin görüşlərdə mübahisələr olurdumu?
– Bir-iki məsələni deyə bilərəm. ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədr ölkələri müəyyənləşərkən bizim razılığımız olmadan ora Fransanı daxil etmişdilər. Prezident Parisə səfər etdi və Fransa prezidenti ilə görüşdü. Mən ilk dəfə belə bir şey görürdüm. Heydər Əliyev Jak Şirakla təkbətək görüşdə açıq şəkildə dedi ki, biz sizin həmsədr olmağınızı istəmirik. Adətən, qonaq gələn prezidentin məsələni bu şəkildə qoyması nadir hallarda olur. Ancaq mən buna bəraət qazandırıram. Çünki çox vacib məsələdən söhbət gedirdi. Heydər Əliyev dedi ki, sizdə çox güclü erməni diasporu var, siz bu məsələdə obyektiv ola bilməyəcəksiz. Ona görə də mən Fransanın həmsədr olmasını istəmirəm. Jak Şirak qızarmışdı. Ancaq qəbul edirdi ki, Azərbaycan Prezidenti öz xalqının, dövlətinin maraqlarına görə məsələni belə sərt qoyur. Jak Şirak söz verdi ki, biz Ermənistanla olan tarixi dostluq əlaqələrimizdən bu məsələnin həlli üçün istifadə edəcəyik, tarixi münasibətlərimizə baxmayaraq, Minsk Qrupunda ermənipərəst mövqe tutmayacağıq.
Yaxud, Rusiyanın Ermənistana 1 milyard dollar dəyərində silah verməsi məlum olanda Heydər Əliyev Kremldə Boris Yeltsinlə təkbətək danışıqlar apardı. Yeltsinin yanında köməkçisi Sergey Yastrjembski əyləşmişdi, Heydər Əliyevin yanında da mən. Heydər Əliyev məsələni çox sərt qoymuşdu. Bilirsiniz ki, Yeltsin də diplomatik etiketə o qədər də riayət edən adam deyildi. Yeltsin açıq şəkildə dedi ki, biz Cənubi Qafqazda güc balansının Azərbaycanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verməyəcəyik. Onda Heydər Əliyevə çox sərt cavab verdi. Söhbət çox gərgin gedirdi. Hətta Yastrjembski də qızışıb söhbətə müdaxilə etdi. Mən söhbətə müdaxilə etdiyini görəndə onun ağzından vurdum. Dedim, köməkçilər burda susmalıdırlar. Hansısa köməkçi söhbətə müdaxilə edirsə, o biri köməkçi də onun ağzından vurmalıdır. Yəni, belə sərt söhbətlər olub. Ancaq bunlar hər zaman yerli-yerində olub, yəni bunun üçün əsas olub.
“İstefa verməyim dövlət maraqları ilə bağlı idi”
S.Həmid: – Gedişiniz necə oldu? İstefanız bu gün də maraq doğurur…
– Bilirsiniz, mən bir çox hallrda özümü siyasətçi yox, dövlətçi adam kimi qəbul edirəm. Bir çox hallarda siyasətçi başqa cür addım atardı, ancaq dövləti düşünən adamlar başqa addımlar atır. İstefa verəndən sonra bir çox adamlar mənə deyirdilər ki, bir siyasətçi kimi sənin özün üçün hər şeyi açıqlamaq yaxşı bir şansdır. İnformasiya bombaları partlat, reytinq topla. Mən həmişə deyirdim ki, bunlar hamısı boş şeydir. Şəxsən mənim bu addımım dövlət maraqları ilə bağlı idi. Həmin maraqlar da bu haqda geniş danışmamağı tələb edirsə, mən buna üstünlük verirəm. İndi də bir çox detallar var ki, mən onları açıqlamaq istəmirəm. Dövlətçilik maraqları naminə bu gün burda da bir çox məsələlərin açıqlanması düzgün deyil.
Sadəcə olaraq, bir misal çəkim, yəqin ki, sizin üçün çox şey aydın olar. Həmin günlərdə iki hadisə baş verdi. Bizim istefamızdan 4-5 gün sonra Ermənistan parlamentində gülləbaran nəticəsində bütün dövlət rəhbərliyi məhv edildi. ATƏT-in İstanbul sammitinin sənədində isə Qarabağ məsələsi ilə bağlı bu qeyd var. Bu sammitdə Qarabağla bağlı müəyyən qərarlar qəbul olunacaqdı. Ancaq Bakıda bir neçə vəzifəli şəxsin istefaya getməsi, Ermənistanda parlamentdə terror aktı bunu mümkünsüz etdi. Yəni, bu hadisələr hamısı bir-biri ilə bağlı olan hadisələr idi. İstanbul sammitində əldə olunacaq sazişi pozmaq üçün həm Bakıda, həm də İrəvanda müxtəlif planlar hazırlanırdı. Hadisələr əks istiqamətdə də inkişaf edə bilərdi. Ermənistanda kimlərsə istefaya gedərdi, Azərbaycanda isə terror nəticəsində kimlərsə siyasi hakimiyyətin yarısını qırardılar. Təbii ki, bizim addımımız prezidentlə razılaşdırılmamışdı. Prezident özü də bunu qeyd edirdi ki, bundan narazıdır. Ancaq bizim o addımımızdan sonra İrəvanda istefa yox, terror aktı baş verdi. Mən istisna etmirəm ki, əksinə də ola bilərdi. Mən hesab edirəm ki, biz çox az itki ilə həmin durumdan çıxdıq. Mən bundan o yana heç nə açıqlamaq fikrində deyiləm.
Bilirsiniz ki, sonra Tofiq Zülfüqarov səfir təyin olundu, mərhum prezident Heydər Əliyev Vəfa Quluzadəyə də qayıtmağı təklif etmişdi. Açığı, həmin hadisələrdən bir-iki il sonra mənə də təklif gəlmişdi ki, əgər Eldar qayıtsa, ona əvvəlkindən daha böyük status verilə bilər. Bunları ona görə deyirəm ki, əgər bizim addımımız konkret Heydər Əliyevə, yaxud dövlətçiliyə qarşı olsaydı, sonradan nə Vəfa Quluzadəyə, nə mənə o təkliflər verilərdi, nə də Tofiq Zülfüqarov hansısa vəzifəyə təyinat alardı.
