2024-cü il iqlim müşahidələrinin tarixində ən isti il kimi yadda qaldı. Qlobal orta temperatur sənayeöncəsi dövr səviyyəsini 1,6°C üstələdi və bu, planetimizin nə qədər kövrək olduğunu xatırladan həyəcanlı siqnaldır. Alimlər xəbərdarlıq edirlər: biz 2015-ci il Paris Sazişində qlobal istiləşməyə qarşı mübarizənin simvolu kimi qəbul edilən 1,5°C həddini keçməyə təhlükəli dərəcədə yaxınlaşmışıq.
Bu hədd sadəcə bir rəqəm deyil, geri dönüşü olmayan dəyişikliklərin başladığı bir sərhəddir. Paris Sazişi uzunmüddətli iqlim dəyişikliklərini ölçsə də, illik dəyişkənliyi əks etdirməsə də, 2024-cü ilin məlumatları dünyamızın keçilməsi mümkün olmayan bir xəttə yaxınlaşdığını göstərir.
Copernicus iqlim proqramının rəhbəri Samanta Börcess bildirdi ki, son iki ilin orta temperaturu artıq bu həddi keçib. London İmperiya Kollecinin Grantham İnstitutunun tədqiqat direktoru Yoeri Roqel isə qeyd etdi ki, bir il ərzində temperaturun 1,5°C-dən yüksək olması qlobal istiləşmənin bu səviyyəyə çatması demək olmasa da, bizim təhlükəli həddə yaxın olduğumuzu göstərir.
Günahkar kimdir?
Qlobal istiləşməni artıran təbii El-Ninyo fenomeni müəyyən rol oynasa da, əsas səbəb bəllidir – insan fəaliyyəti. İrəliləyiş adı ilə neft, qaz və kömürün yandırılması atmosferi karbon dioksidlə zənginləşdirir. 2024-cü ildə CO₂ və digər istixana qazlarının səviyyəsi rekord həddə çatdı. Bu sadəcə bir statistika deyil, fosil yanacaqlara əsaslanan iqtisadiyyatın məhkumu deməkdir.
Hər ondalıq dərəcə istiləşmə dünyanı daha az proqnozlaşdırıla bilən hala gətirir. 1,5°C həddinin keçilməsi iqlim sistemlərinin – meşələrdən okeanlara qədər – insan nəzarətindən çıxacağı yeni bir vəziyyətə keçid riskini yaradır.
İstiləşmənin dəyəri
İsti hava daha çox nəmi saxlayır ki, bu da ekstremal yağıntı ehtimalını artırır. 2024-cü ildə atmosferdəki su buxarının səviyyəsi rekord həddə çataraq 1991-2020-ci illərin orta səviyyəsini 5% üstələdi. Bunun nəticəsində İspaniya, Braziliya və digər ölkələrdə dağıdıcı daşqınlar baş verdi.
Fırtınalar həddindən artıq qızmış okeanlarla qarşılaşanda daha da şiddətlənir. Rütubət ekstremal istinin sağlamlığa təsirini artırır, isti günləri ölümcül təhlükələrə çevirir.
2024-cü ilin iqlim fəlakətləri proqnoz deyil, reallıq idi. Daşqınlar, fırtınalar, dağıdılmış evlər və məhv olmuş həyatlar qlobal gündəmi doldurdu. Alimlər məlumatlarını yayımlayarkən, Los-Ancelesdə meşə yanğınları minlərlə insanı evlərini tərk etməyə məcbur etdi.
Nəyi gözləyirik?
Dünya iqlim fəlakətləri ilə boğuşarkən bəzi siyasətçilər hərəkətsizlik yolunu seçirlər. 2024-cü ildə cəsarətli addımlara ehtiyac duyulduğu halda, yenidən seçilmiş ABŞ Prezidenti Donald Tramp ölkəni Paris Sazişindən çıxmağa və fosil yanacaqların hasilatını artırmağa hazırlayırdı.
Həqiqət budur: planet bizi gözləmir. O, artıq dəyişir və bu, heç də yaxşı tərəfə deyil. Rekord istiliklə keçən 2024-cü il bir xəbərdarlıqdır. Dağıdıcı bir gələcəyin qarşısını almaq üçün qətiyyətli addımlar atılmalıdır. Hər ondalıq dərəcə əhəmiyyətlidir. Bu, sadəcə ətraf mühit üçün deyil, Yer üzündə həyat uğrunda bir mübarizədir.
Avropa İttifaqının ekoloji çağırışları: ambisiyalar və reallıqlar
1 yanvar 2025-ci il Avropa İttifaqı ölkələri üçün sadəcə yeni il sonrası gün deyildi, həm də yerinə yetirilməmiş ekoloji öhdəlikləri xatırladan bir həyəcan siqnalı idi. Qlobal istiləşmə və artan təbii fəlakətlər fonunda Aİ 2050-ci ilə qədər qlobal ekoloji lider olmağa can atır. Lakin çirklənməni azaltmaq, istixana qazlarının emissiyalarını məhdudlaşdırmaq və ekosistemləri bərpa etmək məqsədilə təyin olunan iddialı aralıq hədəflər bir çox üzv dövlət üçün hələ də əlçatmaz olaraq qalır.
Təkrar emal: Ambisiyalarla reallığın toqquşması
Avropa İttifaqının 2025-ci ilə qədər qoyduğu əsas ekoloji hədəflərdən biri bələdiyyə tullantılarının 55%-nin təkrar emal edilməsidir. Bununla yanaşı, xüsusi kateqoriyalar üçün də konkret tələblər mövcuddur: qablaşdırmaların 65%-i və son üç ildə istehsal edilmiş elektron məhsulların 65%-i təkrar emal olunmalı və ya yenidən istifadəyə hazırlanmalıdır.
Bu sahədə də problemlər var. 2022-ci ilin məlumatlarına görə, yalnız Almaniya, Avstriya, Sloveniya və Niderland bələdiyyə tullantılarının təkrar emalı üzrə qoyulan hədəflərə çata bilib. Belçika, Lüksemburq və İtaliya bu məqsədə yaxınlaşsa da, bir çox üzv dövlətlər bu göstəricilərdən çox uzaqdadır.
Üzv dövlətlərin yarıdan çoxu artıq qablaşdırma tullantılarının təkrar emalı üzrə tələbləri yerinə yetirir. Lakin yalnız Latviya, Slovakiya və Bolqarıstan elektron tullantıların toplanması standartlarına cavab verir.
Niyə irəliləyiş çətinləşir?
Avropa İttifaqı bir tərəfdən yüksək ekoloji ambisiyalar irəli sürsə də, digər tərəfdən bürokratik, iqtisadi və sosial maneələrlə qarşılaşır. 2023-cü ilin yayında Avropa Komissiyası əksər ölkələrin bir çox ekoloji öhdəlikləri yerinə yetirə bilməyəcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq etmişdi.
Statistika isə özünü göstərir. Bəzi dövlətlərdə irəliləyişlər olsa da, Aİ-nin ümumi tullantıların idarə edilməsi proqramını həyata keçirmək böyük problem olaraq qalır. Aİ qlobal ekoloji liderliyə can atsa da, bu hədəfə gedən yol əvvəlcədən gözlənildiyindən daha çətin görünür.
Bu çətinliklər yalnız sərt qaydaların deyil, eyni zamanda maliyyələşmənin artırılmasının, infrastrukturun modernləşdirilməsinin və resurs istehlakı ilə tullantı idarəçiliyində yeni yanaşmaların tətbiqinin vacibliyini vurğulayır. Qətiyyətli tədbirlər görülməsə, Aİ-nin ekoloji ambisiyaları yalnız kağız üzərində qalmaq riski ilə üzləşir.
Plastik tullantılar Brüsselin hədəfində
Avropa İttifaqı plastik tullantılara qarşı sərt mübarizə elan edərək, onların istehsalı, istifadəsi və təkrar emalı ilə bağlı ciddi qaydalar tətbiq edib. 2025-ci ilə qədər üzv dövlətlər birdəfəlik istifadə olunan plastik içki şüşələrinin 77%-ni toplamalıdır. Lakin bu kifayət etmir: bu ildən etibarən Avropada istehsal olunan və satılan hər yeni şüşə ən azı 25% təkrar emal edilmiş plastikdən ibarət olmalıdır.
Avropa Komissiyasının məlumatlarında yalnız içki şüşələrinə dair konkret statistika olmasa da, bəzi şirkətlər artıq uğurlu nəticələr nümayiş etdirirlər. Məsələn, Slovakiyanın Sensoneo şirkəti depozit qaytarma sistemlərində ixtisaslaşıb və bu texnologiyadan istifadə edən Aİ ölkələrində toplama səviyyəsinin 80%-dən çox olduğunu bildirir. Müştərilər alınan plastik şüşə və ya qutunun depozit məbləğini qaytarmaqla təkrar emala təşviq edilirlər.
Təbiətin qorunması və karbon uducu ekosistemlər
Aİ-nin 2030-cu ilə qədər biomüxtəlifliyin qorunması ilə bağlı məqsədləri üzv dövlətlərə adaptasiya üçün vaxt versə də, mövcud öhdəlikləri nəzərə almamaq olmaz. Onlardan biri karbon uducu ekosistemlərin 2021-2025-ci illərdə qorunub saxlanmasıdır. Meşələr, bataqlıq ərazilər və digər ekosistemlər karbon qazını udaraq iqlim dəyişikliyinin təsirini azaltmaqda mühüm rol oynayır.
Amma təbii resursların qorunması üçün göstərilən səylərə baxmayaraq, Avropanın karbon uducu potensialı azalır. Bu, narahatedici bir siqnaldır, çünki bu ekosistemlərin itirilməsi qlobal istiləşməni yalnız sürətləndirmir, həm də qitənin iqlim problemləri ilə mübarizə qabiliyyətini zəiflədir.
Aİ üçün ekoloji ambisiyalar reallığa çevrilməlidir, əks halda onların təxirə salınması Avropanın qlobal iqlim lideri olmaq iddiasına ciddi zərbə vuracaq.
Biodiversitetin maliyyələşdirilməsi
Təbiətin qorunması yalnız səyləri deyil, həm də ciddi maliyyə yatırımlarını tələb edir. 2022-ci ildə keçirilən BMT-nin Biomüxtəliflik üzrə Konfransında Avropa İttifaqı daxil olmaqla bir çox ölkələr, 2025-ci ilə qədər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə biomüxtəlifliyin qorunmasına dəstək üçün hər il ən azı 20 milyard dollar ayırmaq öhdəliyini götürdü.
Reallıq verilən vədlərdən çox uzaqdır. 2024-cü ilə qədər bu maliyyə öhdəlikləri yerinə yetirilməmişdi: ayrılan vəsaitlər milyardlarla deyil, milyonlarla ölçülürdü. Bu isə vədlərlə əməliyyatlar arasında təhlükəli bir uçurum yaradır və təbiəti qorumaq üçün qlobal səyləri təhlükə altına qoyur.
Nəqliyyat və CO₂ tullantıları
Nəqliyyat sektoru Avropada ən çirkləndirici sahələr arasında üçüncü yeri tutur, yalnız enerji istehsalı və istilik sistemlərinə uduzur. Bununla mübarizə aparmaq üçün Avropa Komissiyası avtomobil istehsalçılarından 2025-ci ilin sonuna qədər 2021-ci il səviyyələri ilə müqayisədə CO₂ tullantılarını 15% azaltmağı tələb edir.
Bu məqsədə nail olmamaq istehsalçılar üçün baha başa gələcək: müəyyən edilmiş normadan hər bir kilometr üçün hər qram CO₂ tullantısına görə 95 avro cərimə tətbiq ediləcək.
Bu sahədə ümidverici meyillər müşahidə olunur. Transport&Environment adlı ekoloji QHT-nin məlumatına görə, nəqliyyat sektorunda müsbət dinamika yaranıb. 2024-cü ilin elektormobil və hibrid avtomobil satışlarına dair proqnozlara əsasən, əksər avtomobil istehsalçıları qoyulan tələblərə çatmaq üzrədir.
İrəliləyişlər var, lakin zaman məhduddur
Avropa İttifaqı dayanıqlı inkişaf kursunu davam etdirir, lakin qarşıya qoyulan məqsədlərin həyata keçirilməsi təkcə səylər deyil, həm də qətiyyətli sürət tələb edir. Maliyyələşmənin çatışmazlığı, karbon uducu ekosistemlərin azalması və üzv ölkələr arasında qeyri-bərabər irəliləyiş hələ də əsas problemlər olaraq qalır.
Aİ dünya üçün ekoloji məsuliyyət nümunəsi göstərməyə çalışır, lakin bu missiyanın uğuru Avropanın ambisiyalı planlarını konkret nəticələrə çevirə bilib-bilməməsindən asılıdır. Sual artıq dünyanın diqqət mərkəzində olub-olmamaqda deyil, Avropanın hərəkətə keçib-keçməyəcəyindədir.
Zaman gözləmir. İntensiv tədbirlər həyata keçirilməzsə, qoyulan hədəflərə çatmaq üçün çox gec ola bilər.
