Xəbər verdiyimiz kimi, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının rəhbəri Tedros Qebreyesus ötən həftələrdə baş tutan Davos Forumunda öz məruzəsini növbəti pandemiyaya səbəb ola biləcək “X xəstəliyinin” törədicisinə həsr edib.
MIPT genom mühəndisliyi laboratoriyasının rəhbəri Pavel Volçkov “Gazeta.Ru”ya müsahibəsində bu rola patogenlərin hansı iddialar irəli sürdüyü, niyə böyük ehtimalla virusların yeni pandemiyaya səbəb olacağı və onun hansı keyfiyyətlərə malik olması barədə danışıb.
– Davos Forumunda ÜST-nin rəhbəri Tedros Qebreyesus “X xəstəliyinin” yaratdığı pandemiyanın mümkünlüyündən danışıb. O, bunun konkret deyil, bütün dünyanın hazırlaşmalı olduğu hipotetik xəstəlik olduğunu vurğulayıb. Bu çıxış nə üçün laızm idi?
– ÜST rəhbərinin belə çıxış etmək hüququ var. Birincisi, ona görə ki, bəşər tarixində çoxlu pandemiya olub və bir gün mütləq başqa bir pandemiya olacaq. İkincisi, ona görə ki, bizim dövrümüzdə bu ehtimal sintetik biologiyanın inkişafı hesabına artır – virus insan əli ilə hazırlana və ya təkmilləşdirilə bilər. Üçüncüsü, koronavirus pandemiyasından sonra ÜST-yə qarşı çox mənfi fikirlər səsləndirildi, çünki təşkilat həqiqətən də koordinasiya və xəstəliyə sürətli reaksiya mərkəzinə çevrilmədi. Amma hardansa pul almaq lazımdır. Yəni, Qebreyesus maliyyələşdirmə ilə maraqlanır. Üstəlik, növbəti pandemiya gəlsə, həmişə “biz sizi xəbərdar etdik” deyə bilərsiniz.
– Çox ölümcül “X xəstəliyi”nə səbəb olacaq? Bakteriya? Göbələk? Virus?
– “Potensial olaraq ya bakteriya, ya da göbələk ola bilər.” Hətta bəzi protozoa buna səbəb ola bilər. Ancaq ehtimalları ölçsəniz, çox güman ki, bu bir virus olacaq. Birincisi, virusu sintetik biologiyadan istifadə edərək yaratmaq daha asandır. Yəni bu işdə texnogen komponentin rolu həqiqətən də artır.
İkincisi, biz az-çox, bakteriyalara qarşı işləyən geniş spektrli antibiotiklər yaratmağı öyrənmişik. Bəzi ölkələrdə tam antibiotik müqaviməti olduqda, heç vaxt istifadə olunmayan, hətta superböcəklərin öhdəsindən gələcək ehtiyat antibiotik xüsusi olaraq ayrılıb. Bundan əlavə, antibiotiklər birləşdirilə bilər.
– Göbələklərlə bakteriya eynidirmi?
– Onlarla hətta immun sistemimiz çox yaxşı mübarizə aparır. Bir qayda olaraq, göbələklərdən heç bir super mikroblar yoxdur. Və xatırladığım qədər, bəşəriyyət tarixində heç vaxt göbələk infeksiyasının pandemiyaya səbəb olduğu hallar olmayıb. Fərdi xəstəxanalarda çətinliklər, kiçik epidemiyalar var idi, amma başqa heç nə. Bir göbələkdən bir növ super-patogen hazırlamaq da qeyri-ciddi bir işdir, çünki virus mühəndislik baxımından ən sadə sistemdir.
– Elmi inkişafın bu mərhələsində bakteriya haqqında viruslardan çox məlumatlıyıq?
– Bəli. Əksər viruslar haqqında heç nə bilmirik, ona görə də onlar fəal şəkildə öyrənilir. Bunun mənası nədi? Bəzi laboratoriyalarda, məsələn, Çində və ya Amerikada, hazırda hansısa müntəzəm ekspedisiyada toplanmış növbəti nümunəni əridir və onunla işləməyə başlayırlar. Onu öyrənmək üçün onun normal şəkildə köçürüləcəyi in vitro hüceyrə mədəniyyəti seçilir. Tutaq ki, bunlar bəzi başqa heyvanların (itlər, primatlar) hüceyrələridir, lakin insan hüceyrələri deyil. Müəyyən bir mərhələdə, virusun digər heyvanların hüceyrələrində becərilməsi öyrənildikdə, sual yaranacaq: “Bəs bu virus insan hüceyrələrinə də yoluxa bilərmi?” Və sonra laboratoriya rəhbəri öz laborantından bu virusları insan hüceyrə mədəniyyətləri üzərində sınamağı xahiş edəcək.
– Və budur, vəhşi təbiətdə virusun insan hüceyrələri ilə görüşmür, amma laboratoriyada bu baş verir?
– Tamamilə doğrudur. Alim çox güman ki, mənfi cavab alacaq: bu virus insan hüceyrələrinə sirayət etmir. Amma sonra istedadlı laboratoriya müdiri və ya institut direktoru soruşacaq: “Bəlkə müəyyən gendə hansısa mutasiya tətbiq etmək lazımdır?” Və burada ÜST-nin bitmiş hesab etdiyi koronavirus pandemiyası üçün çox real bir ssenari yarana bilər.
– Sizcə, dünyada neçə laboratoriya bu işi yerinə yetirə bilər?
– Qərb və Şərq dünyasının inkişaf etmiş ölkələrində yüzlərlə laboratoriyalar var. Biz bu alimlərlə virusologiya konfranslarında görüşürük, ora məruzələrlə gəlirlər.
– Hazırda bildiyimiz nümunələrə görə virusları sıralasaq, onlardan hansının “növbəti pandemiyanın törədicisi” olduğu iddia edilir?
– Başqa yeni viruslar ailəsini kəşf etməyimiz çətindir, mövcud olanlardan seçim edə bilək. Aydındır ki, bu, çox güman ki, məməli və ya quş virusu olmalıdır. Hər hansı bir sürünən və ya balıqdan gələn bir virusun bir insana keçə biləcəyi ehtimalı azdır. Təkamül qolu boyunca bizdən nə qədər uzaqdır, ehtimal bir o qədər azdır.
– Bəs niyə quş qripi bizə asanlıqla keçir?
– Əslində çox asan deyil. İndiyədək quş qripindən əziyyət çəkən insan başqa birini yoluxdura bilməz. Bu günə qədər, son 10-20 il ərzində yoluxmuş insanların virusu daha çox insana ötürdüyü barədə təsdiqlənmiş bir hal yoxdur.
Quş qripi insanlara ancaq ağciyərlərə çatdıqdan sonra yoluxa bilər. Bunun üçün virusun çox yüksək konsentrasiyası tələb olunur ki, bu da yalnız quş qripi epidemiyası zamanı quşçuluq fermalarında mövcuddur. İnfeksiyanın insanlar arasında daha da yayılmağa başlaması üçün əsasən yoluxmuş bir şəxs hələlik ağciyərlərində kifayət qədər konsentrasiyada effektiv virus yarada bilmir.
– Mümkün “X xəstəliyinin” törədiciləri siyahısında quş qripi birinci yerdədirmi?
– Mütəxəssislər quş qripinin arxasında duran gücü başa düşürlər, ona görə də bununla bağlı maksimum ehtiyatlı olmaq lazımdır. O, məsələn, pandemiyadan əvvəl o qədər də təhlükəli patogenlər hesab edilməyən koronaviruslarla aktiv şəkildə izlənilir. Buna görə də, onlar yüngül təhlükəsizlik səviyyəsində koronaviruslarla işlədilər ki, bu da virusdan qaçmaq üçün ilkin şərait yaratdı. Təbii ki, heç kim quş qripi ilə belə işləmir. Hər kəs mükəmməl başa düşür ki, quş qripi potensial bioloji silahdır. Ona görə də quş qripi ətrafında bu ehtiyatlılıq olmasa idi, mən onu birinci yerə qoyardım. Yenə də, mənə elə gəlir ki, növbəti pandemiyanın virusu hazırda mütəxəssislər üçün görünməz olmalıdır.
– Qeyd etdiyiniz laboratoriyalar quş qripinin insanlar arasında daha effektiv ötürülməsinə kömək edəcək şərti olaraq beş mutasiya əlavə edə bilərmi?
– Biz artıq çox şey bilirik və alimlər üçün bunu etmək nisbətən asandır.
– Elmi inkişafın indiki mərhələsində bütün bəşəriyyəti öldürəcək qrip virusu yaratmaq gücünə malikdir?
– Bu asan deyil, amma virusoloqlar bunu necə edəcəyini təxminən başa düşürlər. Aydındır ki, indi, deyək ki, yalnız quşlarda yaşayan tamamilə yeni bir virus götürməli və onda bütün lazımi dəyişiklikləri aparmalıyıq. Nəticədə insan immun sisteminin daha əvvəl görmədiyi və heç bir şəkildə peyvəndlərdə istifadə olunmayan bir patogen ortaya çıxacaq. Dolayısı ilə biz bundan sığortalanmamışıq.
Bəs niyə təhlükəli qrip virusu o qədər də qorxulu deyil? Çünki biz bu xəstəliyə qarşı çox tez peyvəndlər hazırlaya bilirik. Məsələn, indi yeni bir qrip virusu yayılıbsa, artıq avqustda ona qarşı peyvənd hazır olur. Peyvəndin hazırlanma dövrü altı aydan da az çəkir. Sürətlidir, bəz biz bunu daha sürətli edə bilərik. Odur ki, bu halda vəziyyət tənzimlənir.
– Qarajda belə virus yaratmaq olarmı?
– Hələ ki yox. Ən yüksək ixtisas və avadanlıq tələb olunur. Bundan əlavə, belə bir terrorçu özünü qorumalıdır və bu isə önəmsiz bir iş deyil. Bizə yüksək səviyyəli laboratoriya lazımdır.
– Bütün insanlığı məhv edə biləcək bir virusu təsvir edə bilərsinizmi? O, hansı keyfiyyətlərə malik olmalıdır?
– Hər şeydən əvvəl, bu, hava yolu ilə keçən bir tənəffüs yolu infeksiyası olmalıdır. İkincisi, bu, çox yavaş bir virus olmalıdır, HİV infeksiyasına oxşar bir şey, çox yavaş aşkar edilir.
Yəni, insan uzun müddət yoluxubsa, bu patogeni başqa insanlara ötürür, amma özünü xəstə hiss etmir. Bu asimptomatik dövr kifayət qədər uzun müddət davam edir. Və belə bir virus öldürücü olacaq, lakin gecikmiş təsiri ilə.
– Bu yaxınlarda Çində 100% ölümcül bir virusun yaradıldığı xəbərləri gəldi. Ölümcül pandemiyaya səbəb ola bilərmi?
– Ölümcüllük meyarlardan sadəcə biridir. Virus dərhal özünü büruzə verərsə və öldürərsə, o zaman bütün planetə yayılmağa vaxtı olmayacaq.
– Təbiətdə uzun inkubasiya dövrü olan respirator viruslara rast gəlinirmi?
– Kəskin respirator virus infeksiyalarına yoluxmuş xəstələrin arasında adətən belələr olmur. Amma prinsip etibarilə, hipotetik belə şeylər yaradıla bilər.
– Yəni, mahiyyət etibarı ilə bizə qrip və HİV hibridinə ehtiyac var?
– Hibridə ehtiyac yoxdur. Viral sistem çox sürətlə inkişaf edir və müəyyən şərtləri seçməklə, onu istədiyiniz istiqamətdə təkamül etməyə məcbur etmək olar. Müasir bioinformatika imkanları istiqaməti hesablamağa imkan verir. Yəni, nə etmək istədiyinizi təxmini olaraq başa düşürsünüzsə, həqiqətən prosesi sürətləndirə bilərsiniz.
Bundan əlavə, viruslar arasında qarşılıqlı təsir fenomeni var. Çox vaxt bir virus əvvəllər digərinə yoluxmuş bir insanın vəziyyətini əhəmiyyətli dərəcədə pisləşdirə bilər. Məsələn, bu yaxınlarda “Nature” jurnalında kəskin hepatitli uşaqlardan bəhs edən məqalə dərc olundu. Məlum oldu ki, normal olaraq hepatitə səbəb olmayan bir herpes virusu və ya adenovirus, ikinci növ adeno ilə əlaqəli bir virusla qarşılıqlı əlaqədə olduqda, qaraciyərə təsir göstərə bilər ki, bu zaman qaraciyər hüceyrələri – hepatositlər ölməyə başlayır. Bu, immunitet reaksiyasına səbəb olur. İmmunitet viral infeksiya ilə mübarizə aparmağa başlayır və qaraciyəri məhv edir. Bu isə ən azı hepatitə, çox vaxt isə ölümə gətirib çıxarır. ÜST-ün məlumatına görə, 35 ölkədə 1010 analoji hadisə qeydə alınıb.
– Siz növbəti pandemiyaya səbəb olacaq potensial patogeni təsvir etdiniz. Artıq dediniz ki, quş qripi bu təsvirə uyğundur, lakin bu virusa qarşı həssaslıq kifayət qədər yüksəkdir, ona görə də çətin ki, bu, baş versin. Beləliklə, bir nömrəli iddiaçı hansı virusdur?
– Gözəgörünməz. Hal-hazırda bəşəriyyət üçün problem yaratmayan, eyni zamanda artıq laboratoriyalarda tədqiq edilən bir virus. Gülməli odur ki, Tedros Qebreyesusun çıxışından sonra bir çox laboratoriyalar “X xəstəliyinin” potensial törədicisini öyrənmək üçün “X” qrantı alacaqlar. Gələcək pandemiya məhz bu şəkildə ortaya çıxa da bilər.
